ΤΑ ΙΣΤΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΠΛΟΙΩΝ ΤΩΝ ΒΙΚΙΝΓΚΣ

Περί Αλός

Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου

Συγγραφεύς –Ερευνήτρια Ναυτικής Ιστορίας 

 

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ναυτική Ελλάς», τ. 951, σ.60. 

ΔΕΚ. 2012, εκδ. ΕΘΕ (Ελληνική Θαλάσσια Ένωση) / ΓΕΝ.

 

ΦΩΤΟ: Val Buzeta, www.flickr.com

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η τοποθέτηση ιστίων (7^ος αιώνας μ.Χ.) επέτρεψε τη ναυπήγηση ποντοπόρων πλοίων από τους Βίκινγκς και τους άνοιξε τον θαλάσσιο δρόμο προς την εξάπλωση και την κυριαρχία, έχοντας δημιουργήσει με τα χαρακτηριστικά τους πλοία την «σφραγίδα» του πολιτισμού τους.
Σε αυτό το σύντομο πόνημα γίνεται μια προσπάθεια περιγραφής των ιστίων που έφεραν τα πολεμικά πλοία των Βίκινγκς την περίοδο (800 – 1066 μ.Χ.) ώστε να καταστεί γνωστό το υλικό από το οποίο κατασκευάζονταν, το χρώμα, το σχήμα και η βασική λειτουργία τους.

 

ΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΠΛΟΙΑ

Τα πολεμικά πλοία των Βίκινγκς δεν ξέφευγαν από το γενικό ναυπηγικό σχήμα της στενόμακρης γάστρας που χαρακτηρίζει τα πολεμικά πλοία της αρχαιότητος (μακραί νήαι). Περιγράφονται με τον γενικό όρο langskip (longship αγγλιστί) σε αντίθεση με τα εμπορικά που ήταν φαρδύτερα και ονομάζονταν Knarr ή Kaupskip, διατηρώντας συχνά την αναλογία διαστάσεων 7:1 (μήκος/πλάτος).  Πριν παρουσιάσουμε συνοπτικώς ορισμένες μόνο κλάσεις των πολεμικών πλοίων [1] των Βίκινγκς, ενδεικτικώς, θα πρέπει να διασαφηνίσουμε ότι, ο εν πολλοίς γνωστός όρος «Drekar» ή «Drakkar» δεν αντιστοιχεί σε ξεχωριστή κλάση πλοίου. Απλώς περιγράφει τα μεγαλύτερα από τα πολεμικά πλοία του στόλου των Βίκινγκς, τα οποία έφεραν στο ακρόπρωρο την μορφή δράκου (όπως αντίστοιχα τα Serpent [φίδι]), υποδηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι ανήκαν σε κάποιον βασιλιά ή ευγενή. Οποιαδήποτε μεγάλο πλοίο από τις κλάσεις που ακολουθούν κατωτέρω μπορεί να χαρακτηριστεί επίσης  ως «Drakkar».

Snekkja ή Snekke. Πλοία για πολεμικές επιχειρήσεις και εξερευνητικές αποστολές. Το μικρότερο από την κλάση αυτή ανακαλύφθηκε στο Σκούλντελεβ της Δανίας το 1962 κι ονομάστηκε «Skuldelev 5».

Ναυπηγικά στοιχεία «Skuldelev 5»:
Μήκος: 17,5 μ. Πλάτος: 2,5 μ. Βύθισμα: 0,5 μ. Επιφάνεια ιστίου: 50 τ.μ.

Skei (Skeide). Τα μεγαλύτερα πολεμικά πλοία. Αντιπροσωπευτικά της κλάσεως αυτής:

«Skuldelev 2»:
Μήκος = 30 μ. Πλάτος = 3,8 μ. Βύθισμα 1μ., Επιφάνεια ιστίου: 150 τ.μ.
«Roskilde 6» :
Μήκος = 36 μ. Πλάτος = 3,5 μ.  Επιφάνεια ιστίου: 200 τ.μ.

Busse. Μεγάλα πολεμικά σκάφη της ύστερης φάσης της εποχής των Βίκινγκς ( ο όρος αυτός αναφέρεται στα ισλανδικά έπη των Βίκινγκς) που έφθαναν έως τα 50 μέτρα. Είχαν μεγαλύτερο βύθισμα από τα Skei και συνεπώς αυξημένες δυνατότητες μεταφοράς φορτίου.

Sud. Μεγάλα πολεμικά σκάφη του 11^ου αιώνα.

 

Skuldelev 2 ΦΩΤΟ:Val Buzeta
www.flickr.com

ΥΛΙΚΟ – ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΙΣΤΙΩΝ

Το βασικό υλικό για την κατασκευή ιστίων ήταν το μαλλί. Το μάλλινο πανί είχε την ιδιότητα να απομονώνει το ψύχος και να απορροφά μεγάλες ποσότητες υγρασίας δίχως να μουσκεύει. Για το λόγο αυτό, και τα υπόλοιπα αξεσουάρ του ναυτικού, ρούχα, γάντια κλπ κατασκευάζονταν από το ίδιο υλικό, μια συνήθεια που ακολουθείται πιστά μέχρι σήμερα.
Για την κατασκευή του ιστίου συλλέγονταν μεγάλες ποσότητες μαλλιού. Σύμφωνα με σύγχρονες έρευνες, για ένα μεγάλο ιστίο 100 τετραγωνικών μέτρων απαιτείτο  ύφασμα 950 – 1050g ανά τετραγωνικό μέτρο [2]. Σε μέτρηση που εξέδωσε το Viking Ship Museum στο Roskilde της Δανίας μας παρέχει την πληροφορία ότι για τον τύπο πολεμικού πλοίου skeid (όπως η ανακατασκευή του Skuldelev 2) το οποίο έφερε ιστίο 112 m² απαιτείτο μαλλί 200 kg. [3]. Σε γενικές γραμμές για ένα πολεμικό πλοίο με πλήρωμα 65-70 ανδρών, απαιτείτο πάνω από 1,5 τόνους μαλλιού για ιστία και πλήρη εξοπλισμό. Εκτιμήσεις σχετικά με το πόσο μαλλί από κάθε προβιά χρειάζεται για κάθε ιστίο ποικίλουν. Η Anna Nørgard [4] προτείνει ένα μέσο βάρος 500 g ανά πρόβατο. Με έναν πρόχειρο υπολογισμό, αν υποθέσουμε ότι για τον στόλο που χρησιμοποιούσαν οι Δανοί και οι Νορβηγοί την εποχή των Βίκινγκς, τότε θα χρειαζόταν ένα εκατομμύριο τετραγωνικά μέτρα για ιστία. Με έναν μέσο όρο βάρους 750 – 950 g/m2, θα απαιτείτο μαλλί από δύο εκατομμύρια πρόβατα. Αυτό, όπως σωστά παρατήρησε η Lise Bender Jørgensen [5], μας οδηγεί στην σκέψη ότι η εισαγωγή του ιστίου στα πλοία των Βίκινγκς επέφερε σημαντική ζήτηση ερίου και προβάτων.
Το τετράγωνο ιστίο δεν ήταν ένα ενιαίο κομμάτι αλλά αποτελείτο από διάφορα τμήματα μάλλινου υφάσματος τα οποία ράβονταν μεταξύ τους.
Σε αυτή τη φάση το ύφασμα είναι χνουδωτό, τραχύ και εκτεθειμένο στους ψεκασμούς της θαλάσσης ή της βροχής , βρέχεται και στάζει. Ενδεχομένως εδώ να σταματούν οι έρευνες ορισμένων συγγραφέων / αναλυτών που στέκονται με αμφιβολία στην ύπαρξη του μάλλινου ιστίου ή που θέτουν σοβαρά ζητήματα για την ικανότητα ιστιοφορίας (λόγω υλικού) [6].
Στο επόμενο στάδιο, το ήδη ραμμένο ύφασμα, περνά στην επάλειψη με λιπαρές ουσίες όπως ζωϊκό λίπος, ιχθυέλαιο κλπ. αναμεμειγμένα με ώχρα ώστε να ελαττωθεί η διαπερατότητα του αέρος και, τρόπο τινά, να αδιαβροχοποιηθεί. Εκ παραλλήλου, με την λίπανση αυτή, επιτυγχάνετο η λείανση ανωμαλιών του υφάσματος καθώς και διαφορών στην επιφάνειά του (προεξοχές, σκληρύνσεις κλπ) ανάμεσα στα ξεχωριστά ραμμένα τμήματα [7].
Ελάχιστα στοιχεία είναι διαθέσιμα για την διάρκεια ζωής των ιστίων των Βίκινγκς. Ωστόσο, ειδικοί πιστεύουν ότι, με μια προσεκτική μεταχείριση, μπορούσαν να διατηρηθούν 40 –50 χρόνια [8]. Τα παλαιωμένα ιστία, τα οποία δεν μπορούσαν πλέον να χρησιμοποιηθούν στα πλοία, με ανάλογες μεταποιήσεις, γίνονταν καλύμματα για τα κρεβάτια ή για τα πατώματα.
Όσο αφορά στο χρώμα οι περισσότερες εθνογραφικές πληροφορίες θέλουν τα ιστία να είναι κόκκινα γιατί πιστεύοντας στην επίδραση των Ψυχολογικών Επιχειρήσεων το συγκεκριμένο χρώμα δημιουργούσε δέος στον εχθρό. Το κόκκινο ιστίο ή οι κάθετες κόκκινες ρίγες, δεν φαίνεται να διακρίνονται σε απεικονίσεις πλοίων των πρώιμων ή μέσων χρόνων της εποχής των Βίκινγκς. Ωστόσο υπάρχει μια ταπετσαρία του 11ου αιώνος [9] στην οποία απεικονίζονται πλοία των Βίκινγκς όχι μόνο με τις χαρακτηριστικές κάθετες κόκκινες ρίγες, αλλά και με άλλα λαμπερά χρώματα. Τα λαμπερά χρώματα εξάλλου, όπως το μπλε, τόσο σε όλη την επιφάνεια του ιστίου όσο και σε ρίγες, εξυμνούνται και σε ποιήματα της εποχής εκείνης όπως για παράδειγμα στο ποίημα του Sigvat Skald (Sighvatr Þórðarson ή Sigvat Tordarson,  994-1045) που αναφέρει ότι ο βασιλιάς Knut πλέει με ένα πλοίο που φέρει μπλε ιστία (Fidjestøl, 1982).
Τέλος, για την κατασκευή των σχοινιών των εξαρτύσεων χρησιμοποιούνταν φυτικές ίνες, δέρμα θαλασσίου ίππου, φάλαινας ή φώκιας καθώς και τρίχες από ουρά αλόγου [10].

 

Νομίσματα από το Hedeby Haithabu (the NAVIS 2 database;

Malmer 1966, pl. 1).

ΦΩΤΟ: Ole Thirup Kastholm (2011): “The rigging of the Viking

Age Warship. The Skuldelev find and the ship motifs” σελ.178

ΣΧΗΜΑ ΚΑΙ ΙΣΤΙΟΦΟΡΙΑ

Άλλο ένα θέμα που προσέφερε μεγάλο πεδίο έρευνας είναι το ακριβές σχήμα του ιστίου ενός πολεμικού πλοίου των Βίκινγκ. Όπως σωστά επισημαίνουν οι Erik Nylén, Ole Thirup Kastholm κ.α., οι έρευνες δεν θα πρέπει να σταματούν στα εθνολογικά στοιχεία αλλά να συμπεριλαμβάνονται, κατά δευτερεύοντα ρόλο, στα εικονογραφικά και στα ευρήματα. Τα ιστία σε ορισμένες από τις μοντέρνες ανακατασκευές και τα σχέδια πολεμικών πλοίων είναι όρθια ορθογώνια ή όρθια τραπεζοειδή, με μεγάλο δηλαδή ύψος και στενό πλάτος, ενώ στις απεικονίσεις από τα χαράγματα, νομίσματα κλπ είναι τετράγωνα, χαμηλού ύψους και μεγάλου πλάτους. Το γεγονός ότι δεν έχει διασωθεί ιστίο για να βοηθήσει σε περαιτέρω μελέτες, περιορίζει τις όποιες δραστηριότητες ερεύνης με αποτέλεσμα ο μελετητής να επικεντρώνεται αποκλειστικά στις ανακαλύψεις πλοίων, των οποίων βρέθηκαν οι κύριοι ιστοί τους, καθώς και στις απεικονίσεις. Μολαταύτα θα πρέπει εξ ίσου να δοθεί προσοχή στο αν και κατά πόσο μπορεί να θωρηθεί ένα μακρό πλοίο αξιόπλοο με ένα ψηλό ορθογώνιο ιστίο.
Κατά τον Ole Thirup Kastholm  για το πολεμικό πλοίο το χαμηλό και πλατύ ιστίο, εξασφαλίζει ιδανική ιστιοφορία αφού παρέχει χαμηλό Κέντρο Προώσεως / Ιστιοφορίας (CE) [11]. Στην αντίθετη περίπτωση, με ψηλό CE, το πλοίο θα γινόταν ασταθές και θα κινδύνευε να ανατραπεί [12].
Το σχήμα του ιστίου που έχει επισημανθεί από αρκετούς ερευνητές ότι κυριαρχεί στα περισσότερα ευρήματα αντιστοιχεί σε μια αναλογία 1:2 (ύψος/πλάτος), ιδανικό για ουριοδρομία, αλλά όχι τόσο για πλαγιοδρομίες και ακόμα χειρότερο για πλεύσεις όρτσα.
Σε μια έρευνα από 36 εικονογραφημένα ευρήματα (26 από πέτρες της νήσου Gotland, 3 από σουηδικές ρουνικές λίθους, 4 από ακιδογραφήματα και 3 από νομίσματα Hebedy), όλα από την εποχή των Βίκινγκς (750 –1000 μ.Χ. οι ρουνικές λίθοι και τα ακιδογραφήματα, 800 –1050 μ.Χ. τα νομίσματα) προέκυψαν αρκετά συμπεράσματα σχετικά με τα γενικά χαρακτηριστικά του κάθε πλοίου, την θέση του κυρίου ιστού, την περιγραφή και των αριθμό ρυθμιστικών σχοινιών, την επιφάνεια του ιστίου, τον αριθμό των πληρωμάτων κλπ. Το σχήμα των ιστίων δε  φαίνεται καθαρά πως υποστηρίζεται κατά πλειοψηφία από την αναλογία 1:2. Ο πίνακας που παρουσιάζουμε είναι από την προαναφερθείσα έρευνα που πραγματοποίησε ο Ole Thirup Kastholm (2007): “Viking Age Iconography and the Squaire Sail” στο “Maritime Archaeology Newsletter from Denmark” No 22, σελ. 10.

 

 

 

 

Λεπτομέρεια από πέτρα της
νήσου Gotland της Σουηδίας

Από τα ευρήματα αντιλαμβανόμαστε την απλή και λιτή εξαρτία των πλοίων. Δυο – τρία ξάρτια δένονταν σε δέστρες ενώ επιπρόσθετη στήριξη στον ιστό παρείχαν οι πρότονοι και οι επίτονοι. Ρυθμιστικά σχοινιά όπως μαντάρια διευκόλυναν το βιράρισμα (ανέβασμα) και το μαϊνάρισμα (κατέβασμα) της κεραίας και του ιστίου. Για τη γωνία της κεραίας εξυπηρετούσαν δύο συστολείς κερουλκοί (μπράτσα) και για την σωστή διευθέτηση / ρύθμιση (τριμάρισμα) των ιστίων χρησιμοποιούσαν  σκότες.
Τα διχτυωτά σχοινιά που φαίνονται σε απεικονίσεις πλοίων, σε ορισμένες από τις ανακαλυφθείσες πέτρες στη νήσο Gotland της Σουηδίας, δημιουργούν επίσης προσοδοφόρο έδαφος για έρευνα. Προς το παρόν οι περισσότερες απόψεις για τα σχοινιά που κρέμονται κάτω από την ποδιά, τα οποία σχηματίζουν ρόμβους και τα ονομάζουν ως «crow’s feet», τείνουν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για στιλιστικό χαρακτηριστικό, ενδεχομένως της περιοχής, και όχι ότι εξυπηρετούν κάποιο συγκεκριμένο μηχανικό ρόλο. Ορισμένοι κάνουν λόγο για ένα περίτεχνο τρόπο ενισχύσεως από σχοινιά ή λεπτές δερμάτινες λωρίδες, ούτως ώστε να συγκρατήσουν την μάλλινη επιφάνεια στο αρχικό της σχήμα σε περίπτωση που βραχεί και να αποτρέψουν τυχόν συρρίκνωσή της.
Από την άλλη, υποστηρίζεται η άποψη ότι ενδεχομένως να πρόκειται, πράγματι, για κάποιο είδος ρυθμιστικών σχοινιών. Όμως σε αυτήν την περίπτωση θα έπρεπε να συναντούσαμε παρόμοιες απεικονίσεις και σε ευρήματα άλλων περιοχών πλην της Gotland, στοιχείο που προς το παρόν, απουσιάζει. Ωστόσο είτε παρουσιαστούν, εν καιρώ, παρόμοιες απεικονίσεις και σε άλλες περιοχές είτε όχι, θα πρέπει να επανεξεταστεί το θέμα «crow’s feet» με μεγαλύτερη σχολαστικότητα καθώς ενδέχεται να προκύψουν νέα δεδομένα, που να αφορούν καθαρά το θέμα της λειτουργικότητας της ιστιοφορίας των Βίκινγκς.

Τέλος, τα μέσα χειρισμών των ιστίων συμπλήρωναν οι διάφορες τροχαλίες (ράουλα), κρίκοι ή κλειδιά, ορισμένα από τα οποία έχουν διασωθεί σε πλοία που ανακαλύφθηκαν σε τάφους στο Oseberg και στο Gokstad της Νορβηγίας [13].

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ:
Σύμφωνα με τα ευρήματα τα ιστία των πλοίων των Βίκινγκς ήταν κατασκευασμένα από μαλλί κι αποτελούνταν από πολλά μικρότερα κομμάτια ραμμένα μεταξύ τους. Με διάφορες λιπαντικές ουσίες εξασφάλιζαν λεία επιφάνεια και αδιαβροχοποίηση. Το σχήμα τους ήταν τετράγωνο με χαμηλό ύψος και φαρδύ πλάτος ώστε να εξασφαλίσουν χαμηλό Κέντρο Προώσεως / Ιστιοφορίας (CE). Φαίνεται πως προτιμούσαν τη χρήση του κόκκινου χρώματος ενώ δεν αποκλείονταν και άλλα χρώματα. Με λιτή εξαρτία και μέσα χειρισμών διευθετούσαν τα ιστία τους και τους εν γένει χειρισμούς για την καλύτερη δυνατή ιστιοφορία τους.
http://perialos.blogspot.gr/2013/06/blog-post_11.html

 

Λεπτομέρεια από την ταπισερί  Bayeux Tapestry

(Musée de la Tapisserie de Bayeux, Bayeux, Normandy, France).

ΦΩΤΟ: Wikipedia.org

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ηλίας Παπαθανάσης (2006): «Τα πολεμικά πλοία των Βίκινγκς. Οι Σκανδιναβικοί δράκοι κυριαρχούν στην Ευρώπη», περιοδικό «Ναυτική Ιστορία», τ.8, σελ. 8-11, εκδόσεις Περισκόπιο.

[2] Lise Bender Jorgensen (2009): “The introduction of sails to Sacndinavia: Raw materials, labour and land”, p 173, στο N-TAG TEN, Proceedings of the 10^th Nordic TAG conference at Stiklestad, Norway 2009. BAR International Series 2399, 2012.

[3] όπ. σημ.2 σελ. 178.

[4]Anna Nørgard (1999): Weaving samples of sailcloth on a warp-weighten loom. Experiments carried out at the Viking Ship Museum in Roskilde, Denmark. Roskilde, Vikingeskidsmuseet.

[5] όπ. σημ. 2

[6] όπως μεταξύ άλλων ο S. Larsen (1975): “Vikingernes Hav.” Københagen.

[7] όπ. σημ. 2

[8] Erik Andersen (1995): “Woolen materials for sails” σελ.250 f, στο O. Olsen, J. Skamby Madsen and F. Rieck “Shipshape”. Essays for Ole Crumlin – Pedersen, 249 – 270 Roskilde, The Viking Ship Museum.

[9] 1070 μ.Χ. Museé de la Tapisserie de Bayeux, Bayeux, Normandy, France.

[10] Keith Durham (2002): “Viking Longship”, Osprey Publishing, σελ. 14.

[11] Κέντρο προώσεως ή ιστιοφορίας (CE) είναι το σημείο του ιστίου επί του οποίου ολόκληρη η δύναμη του ανέμου δύναται να θεωρηθεί ως επενεργούσα δίχως αυτό να σημαίνει ότι συμπίπτει ακριβώς με το γεωμετρικό κέντρο του ιστίου.

[12] Ole Thirup Kastholm (2007): “Viking Age Iconography and the Squaire Sail” στο “Maritime Archaeology Newsletter from Denmark” No 22, σελ. 12.

[13] όπ. σημ 8.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Erik Andersen (1995): “Woolen materials for sails” στο O.Olsen, J. Skamby Madsen and F. Rieck “Shipshape”. Essays for Ole Crumlin – Pedersen, 249 – 270 Roskilde, The Viking Ship Museum.

Bill Cooke, Carol Christiansen, Lena Hammarlund (2002): “Viking woolen square-sails and fabric cover factor”, The International Journal of Nautical Archaeology, 31.

Ole Crumling – Pedersen (1997): “Viking Age Ships and Shipbuilding” στο “Ships and Boats of the North”, Hedeby/ Haithabu and Schleswig. Vol 2. Roskilde.

T. Damgard – Sorensen (1998): “Textiles used in seafaring” στο  Maritime Archaeology Newsletter from Roskilde 10, σελ. 32-34.

Keith Durham (2002): “Viking Longship”, Osprey Publishing.

Lise Bender Jorgensen (2009): “The introduction of sails to Sacndinavia: Raw materials, labour and land”, στο N-TAG TEN, Proceedings of the 10^th Nordic TAG conference at Stiklestad, Norway 2009. BAR International Series 2399, 2012.

Ole Thirup Kastholm (2007): “Viking Age Iconography and the Squaire Sail” στο “Maritime Archaeology Newsletter from Denmark” No 22, σελ. 8.

Ole Thirup Kastholm (2011): “Six ship graffiti from Himmelev Church” στο “Maritime Archaeology Newsletter from Denmark” No 26, σελ. 28.

Ole Thirup Kastholm (2011): “The rigging of the Viking Age Warship. The Skuldelev find and the ship motifs” στο L. Boye (ed.): “The Iron Age on Zealand. Status and Perspectives”. Nordiske Fortidsminder, Serie C, vol.8, p.p. 175 – 183. Copenhagen.

L. Trend (1999): “The Viking Longship”. San Diego. Lucent Books.

C. Westerdahl (1995): “Society and Sail” στο “The Ship as Symbol in Prehistoric and Medieval Scandinavia”, Ole Crumlin-Petersen and B. Munch Thye, The National Museum of Denmark.

Ηλίας Παπαθανάσης (2006): «Τα πολεμικά πλοία των Βίκινγκς. Οι Σκανδιναβικοί δράκοι κυριαρχούν στην Ευρώπη», περιοδικό «Ναυτική Ιστορία», τ.8, σελ. 4, εκδόσεις Περισκόπιο.