ΝΑΡΚΗ, ΤΟΡΠΙΛΛΗ, ΜΟΥΔΙΑΣΤΡΑ

Ένα ηλεκτροφόρο σαλάχι γνωστό από την αρχαιότητα

 

Περί Αλός

Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου

Συγγραφεύς –Ερευνήτρια Ναυτικής Ιστορίας

Μέλος Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.)

 

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ναυτική Ελλάς», τ. 948, σ.58

ΣΕΠ. 2012, εκδ. ΕΘΕ (Ελληνική Θαλάσσια Ένωση) / ΓΕΝ.

 

Νάρκη torpedo californica.

Φώτο: Phillip Colla www.oceanlight.com

 

[Αν κάποιος αγγίξει μουδιάστρα, το χέρι του παθαίνει αυτό που λέει το όνομά της· από παιδί άκουγα τη μητέρα μου πολλές φορές να το λέει.]

«Εί το προσάψαιτο της νάρκης ότι το εκ του ονόματος πάθος την χείρα αυτού καταλαμβάνει, τούτο και παιδάριον ων ήκουσα της μητρός λεγούσης πολλάκις.» [1]

Το παραπάνω κείμενο του αρχαίου συγγραφέως Αιλιανού (2^ος αιώνας μ.Χ.), τόσο σύντομο και γλαφυρό, μας εξηγεί την ιδιότητα και την ετυμολογία του συγκεκριμένου είδους σαλαχιού.

Τα σαλάχια, εν γένει, χωρίζονται σε δύο υποτάξεις [2]:

Α) Ναρκοβατοειδή

Περιλαμβάνει μόνο μία οικογένεια, τα λεγόμενα κοινώς ηλεκτροφόρα ψάρια: τορπινίδαι ή τορπεδινίδαι (torpedinidae), και διάφορα γένη και είδη.

Β) Βατοειδή

Δεν έχουν ηλεκτρικά όργανα και πολλά από αυτά διαθέτουν στην ουρά τους κεντρί με δηλητήριο. Περιλαμβάνουν τις οικογένειες ρινοβατίδαι (Rhinobatidae), Δασυατίδαι ή Τρυγονίδαι (Dasyatidae ή Trygonidae), Ραγίδαι (Rajidae), Πριστίδαι (Pristidae), Μυλιοβατίδαι (Myliobatidae) και Μοβουλίδαι (Mobulidae).

Η νάρκη, η οποία μετονομάστηκε από τους Ρωμαίους σε «τορπίλλη», κι έδωσε μεταγενέστερα το όνομά της στο διάσημο υποβρύχιο όπλο, ανήκει στην οικογένεια τορπινίδαι ή τορπεδινίδαι (torpedinidae), των ηλεκτροφόρων σαλαχιών. Στην οικογένεια ανήκουν πολλά είδη, τα πιο γνωστά είναι η νάρκη η γαλβάνειος (torpedo galvanii), η οποία απαντάται στο Αιγαίο και σε όλη τη Μεσόγειο, η νάρκη η μαρμαίρουσα  (torpedo mamorata) που απαντάται στην Μεσόγειο και στις ευρωπαϊκές ακτές, καθώς και ο ύπνος (hypnos).

Η κοινή «μουδιάστρα» (Torpedo torpedo) ΦΩΤΟ: Roberto Pillon,Wikipedia

Η νάρκη έχει σώμα δισκοειδές, λείο, πεπλατυσμένο και το μήκος της μπορεί να φθάσει το 1,5 μέτρο. Η ουρά της, αντιθέτως με τα είδη σελαχιών που έχουν ουρά σαν μαστίγιο και διαθέτουν κεντρί στην βάση τους, δεν είναι μακριά και μυτερή αλλά κοντή και έχει δύο πτερύγια.

[η μουδιάστρα έχει τα δύο πτερύγια προς την ουρά]

«η δε νάρκη προς τη ουρά έχει τα δύο πτερύγια» [3]

Εντύπωση προκαλεί το αμυντικό και επιθετικό σύστημα που διαθέτει το οποίο δεν είναι άλλο από την απότομη και ισχυρή παραγωγή ηλεκτρισμού.

Το ηλεκτρικό όργανό της βρίσκεται μεταξύ κεφαλής και θωρακικών πτερυγίων και αποτελείται από πολλές εκατοντάδες εξαγωνικά πρίσματα, κάθετα επί της επιφανείας του σώματός της. Κάθε πρίσμα φέρει πολυάριθμα ηλεκτρικά πλακίδια. Ο αριθμός των πρισμάτων μπορεί να φθάνει και τα 900 από τα οποία έκαστο περιλαμβάνει περί τα 2.500 πλακίδια. Τα ηλεκτρικά στοιχεία γενικώς που μπορεί να διαθέτει στο σύνολό της φθάνει περίπου τα 2.250.000!
Είναι πράγματι εντυπωσιακό το όλο σύστημά της: κάθε στοιχείο είναι συνδεδεμένο μέσω νεύρων με τον εγκέφαλο της νάρκης, αλλά ταυτόχρονα μεμονωμένο από τα γειτονικά του στοιχεία μέσω μιας μονωτικής ουσίας. Οι άνω επιφάνειες των στοιχείων αντιστοιχούν προς τους θετικούς πόλους μιας ηλεκτρικής στήλης (+) ενώ οι κάτω προς τους αρνητικούς (-) [4]. Η τελειότητα του συστήματος αυτού μπορεί να προκαλέσει ισχυρό ηλεκτρικό σοκ στον επιτιθέμενο ή σε όποιον, κατά λάθος, την πατήσει. Συγκεκριμένα μπορεί να προκαλέσει έως και 100 ηλεκτρικές εκκενώσεις ανά δευτερόλεπτο, αλλά κάθε φορά με πιο αδύνατη ένταση. Σε λίγο όμως τα κύτταρα γεμίζουν ξανά με ηλεκτρισμό ώστε να είναι ικανή να χτυπήσει ξανά. Αναφέρεται ότι η ένταση της ηλεκτροπληξίας που προκαλεί η τορπίλλη, μπορεί να φθάσει, ανάλογα με το είδος και μέγεθός της, τα 220 βολτ , που σημαίνει ότι κατορθώνει με αυτόν τον τρόπο να παραλύσει ή ακόμα να επιφέρει τον θάνατο στο θύμα της. Για τον άνθρωπο ο ηλεκτρισμός της νάρκης δεν είναι θανατηφόρος, όμως είναι εξαιρετικά επώδυνος.
Σε αρχαία κείμενα γίνεται μνεία για την ισχυρή ηλεκτροπληξία που πλήττει όποιον πατήσει νάρκη, καθώς και για την αίσθηση του μουδιάσματος που μεταφέρεται μέσω των αντικειμένων που έρχονται σε επαφή μαζί της. Συγκεκριμένα, ο Αιλιανός κάνει λόγω για μετάδοση ηλεκτρισμού μέσω των αλιευτικών δικτύων στα οποία αιχμαλωτίστηκε το εν λόγω σαλάχι:

[…αν αγγίξει κάποιος και το δίκτυ μέσα στο οποίο πιάστηκε (η μουδιάστρα), μουδιάζει ολόκληρος]

«…και του δικτύου εν ω τεθήραται ει τις προσάψαιτο, ναρκά πάντως.» [5]

Νάρκη torpedo marmorata. ΦΩΤΟ: Tihomir Gržinčić panoramio.com

Ο Θεόφραστος (4^ος αιώνας π.Χ.) συμπληρώνει πως το ίδιο συμβαίνει και με τα άλλα αλιευτικά εξαρτήματα όπως το ξύλο και το καμάκι:

[η νάρκη μεταδίδει τη δύναμή της και μέσα από τα ξύλα και μέσα από τα καμάκια, προκαλώντας μούδιασμα σε όσους τα κρατούν]

«…την νάρκην απ’ αυτής δύναμιν και δια των ξύλων και δια των τριοδόντων, ποιούσαν ναρκάν τους εν χεροίν έχοντας» [6].

Η ηλεκτροφόρος ενέργεια της νάρκης εντυπωσίασε αρκετά τους αρχαίους Έλληνες ώστε με περαιτέρω μελέτες να ανακαλύψουν τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαν να αποφύγουν τον πόνο ή, σε αντίθετη περίπτωση, να εκμεταλλευτούν την ιδιότητα του σαλαχιού αυτού προς όφελός τους.

Για να μπορεί κάποιος να πιάσει μια μουδιάστρα, δίχως να υποφέρει από τον πόνο που θα του προκαλέσει, αρκεί να αλείψει τα χέρια του με χυμό από κηρυναϊκό σίλφιο:

[Αν έχει κάποιος κυρηναϊκό χυμό στα χέρια του και πιάσει νάρκη, αποφεύγει κάθε πόνο που θα μπορούσε να του προκαλέσει.]

«Ει κατέχοι τις οπόν Κυρηναίον και λάβοιτο της νάρκης, ενταύθα δήπου το εξ αυτής πάθος εκπέφευγε.» [7]

Ο Διοσκουρίδης (1^ος αιώνας μ.Χ.) μας παραθέτει ιατρικές οδηγίες με την χρήση νάρκης:

[Η μουδιάστρα σε επίθεμα σε χρόνιες κεφαλαλγίες, καταπραΰνει τον υπερβολικό πόνο και, σε επίθεμα πάλι, συγκρατεί την έδρα που τρέπεται σε άλλο μέρος ή παθαίνει πτώση.]

«νάρκη θαλασσία επιτεθείσα επί χρονίων αλγημάτων των περί κεφαλήν πραΰνει το σφοδρόν του αλγήματος, και έδραν δε εκτρεπομένην ή προπίπτουσαν στέλλει προστεθείσα» [8].

Οι νάρκες συχνάζουν στους αμμώδεις βυθούς, στα αβαθή και πολλές φορές σε σχετικώς βαθιά νερά. Το χρώμα τους είναι τέτοιο ώστε σε πλήρη ακινησία καθίστανται αόρατες. Είναι ζωοτόκες και τα θηλυκά πηγαίνουν το καλοκαίρι στα αβαθή για να γεννήσουν τα μικρά τους.

Και οι δύο υποτάξεις σαλαχιών (ναρκοβατοειδή και βατοειδή) απασχόλησαν πολλούς αρχαίους συγγραφείς, μεταξύ των οποίων και του Αριστοτέλους (4^ος αι. π.Χ.), σε ποικίλους τομείς, ενώ εντυπωσιάζει το γεγονός ότι ορισμένες αρχαίες ονομασίες έχουν διατηρηθεί έως σήμερα.

Στην γαστρονομία δεν απαντάται, ενώ αντιθέτως στα ονειροκριτικά του Αρτεμιδώρου (2^ος αιώνας μ.Χ.) φαίνεται πως εάν κάποιος δει στον ύπνο του σαλάχι δεν είναι καλό το όνειρο. Προμηνύει κινδύνους …:

[…Τα πλατιά (σαλάχια) σημαίνουν και κινδύνους και επιβουλές λόγω του δηλητηρίου τους, όπως για παράδειγμα το θαλάσσιο τρυγόνι, η μουδιάστρα, η χελιδόνα, ο ονομαζόμενος αετός, ο γαλέος, η βατίδα και ό,τι άλλο είναι παρόμοιο με αυτά.]

«…οι δε πλατείς (και) κινδύνους σημαίνουσι δια το θηριώδες και επιβουλάς, οίον τρυγών νάρκη βους και ο λεγόμενος αετός και γαλεός και ρίνη και ει τι άλλο τούτοις όμοιον» [9].

Στοματική κοιλότητα θηλυκής νάρκης (torpedo nobiliana).

ΦΩΤΟ: http://www.turtlejournal.com/

Εν κατακλείδι παραθέτουμε ένα κείμενο του Αιλιανού από το οποίο πληροφορούμαστε την χρησιμότητα της  μουδιάστρας και του θαλασσίου πνεύμονος στην … «καλλυντική αποτρίχωση»:

[αν οι σάρκες τους αφεθούν να σαπίσουν σε ξίδι και μετά επιχριστούν στα γένεια, προκαλούν, λένε, εξαφάνιση της τριχοφυϊας]

«εν όξει γαρ διασαπείσαι αι τούτων σάρκες και επιχρισθείσαι τοις γενείοις φυγήν τριχών ενεργάζονταί φασι.» [10].

http://perialos.blogspot.gr/2012/10/blog-post_15.html

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Αιλιανού, Περί Ζώων Ιδιότητος Θ, 14

[2] Μεγάλη Εικονογραφημένη Εγκυκλοπαίδεια Φυσικών Επιστημών, Ο Κόσμος των Φυτών και των Ζώων, τόμος Β’ σελ. 187, Χρυσός Τύπος Ε.Π.Ε. 1962.

[3] Αριστοτέλους, Περί Ζώων Μορίων Δ /696 α20

[4] Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, τόμος 14, λ. νάρκη

[5] Αιλιανού, Περί Ζώων Ιδιότητος Θ, 14)

[6] Θεόφραστος στο Αθηναίου, Δειπνοσοφιστών, Ζ’, 314b-c.

[7] Αιλιανού, Περί Ζώων Ιδιότητος Ε, 37

[8] Διοσκορίδου, Περί ύλης ιατρικής Β’, 15

[9] Αρτεμιδώρου, Ονειροκριτικών Β, 14

[10] Αιλιανού, Περί Ζώων Ιδιότητος ΙΓ, 27

 

Το Περί Αλός προτείνει:

Ο Αμυντικός εξοπλισμός μιας ζωντανής παρουσίας  του βυθού, της πίννας!

Πιέσατε ΕΔΩ

Αλιεία κι Αλιείς στην αρχαία Ελλάδα. Πιέσατε ΕΔΩ