Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΔΙΑΜΕΣΟΥ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ

Περί Αλός

Δρ. Αριστείδης Γ. Διαμαντής

Πλοίαρχος (ΥΙ) ΠΝ, Κυτταρολόγος,

Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

 

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Περίπλους», τ. 77,

σ. 59, έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος,

ΟΚΤ-ΔΕΚ. 2011. Αναδημοσίευση στο Περί Αλός

με την έγκριση του ΝΜΕ.

To «πείραμα» του James Lind:

θεραπεύοντας το σκορβούτο!

ΦΩΤΟ: www.bookdrum.com

 

Η ναυτική ιατρική αποτελεί κλάδο της ιατρικής επιστήμης, που αναπτύχθηκε αρχικά εξαιτίας της ανάγκης προστασίας της υγείας των πληρωμάτων των πλοίων. Η ναυτική ιατρική, αναπόσπαστο κομμάτι της ιατρικής εν γένει επιστήμης, αποσκοπεί σε τρεις κυρίους άξονες:

α) στη θεραπεία της νόσου και την επανάκτηση της υγείας,

β) στην πρόληψη της νόσου και των συνεπειών αυτής και

γ) στην επαύξηση, βελτίωση και προαγωγή της υγείας.

Υπ’ αυτή την έννοια, η μεν θεραπεία των νόσων ήταν και παρέμεινε ως κύριος αντικειμενικός σκοπός της ιατρικής από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα, ενώ η πρόληψη της νόσου και η προαγωγή της υγείας αποτέλεσε τον κύριο αντικειμενικό σκοπό ενός άλλου κλάδου της ιατρικής, της υγιεινής.

Έτσι, η ναυτική ιατρική είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ναυτική υγιεινή, τον κλάδο δηλαδή, που αποσκοπεί στη δημιουργία των καταλλήλων συνθηκών για την προάσπιση της υγείας των διαβιούντων στα πλοία καθώς και όλων των ατόμων, των οποίων οι επαγγελματικές ή οι ερασιτεχνικές τους ασχολίες έχουν άμεση σχέση με το υγρό στοιχείο.

Προϊστορική εποχή-Μυθολογία

Οι άνθρωποι, σύμφωνα με τον Ησίοδο, στρέφονταν προς το ναυτικό επάγγελμα όταν ο τόπος, στον οποίο ζούσαν ήταν φτωχός και άγονος. Τα πρώτα πλοία, που κατασκευάστηκαν για το σκοπό αυτό, είχαν κουπιά∙ αργότερα, όμως, προστέθηκαν πανιά ως υποβοηθητικά. Τα πρώτα πλωτά μέσα ναυπηγήθηκαν από τους αρχαίους Αιγυπτίους και αργότερα από τους Ασσυρίους, τους Χαλδαίους, τους Κρήτες, τους Φοίνικες και τους Έλληνες.
Τα γεωγραφικά δεδομένα του ελλαδικού χώρου καθώς και η ανάγκη της διατροφής και επιβίωσης των κατοίκων οδήγησαν τους Έλληνες στην «παραβίαση των φυσικών ορίων και δυνατοτήτων» τους, λόγια που χρησιμοποίησε ο Ηρόδοτος, προκειμένου να περιγράψει την ανάγκη για θαλασσινά ταξίδια. Η ιστορία καταγράφει δύο λαούς να έχουν πραγματοποιήσει παρόμοια παραβίαση ορίων και δυνατοτήτων, τους Έλληνες και τους Φοίνικες, οι οποίοι θα οδηγηθούν στην αναζήτηση καταλλήλων λιμένων και στην ίδρυση αποικιών, με σκοπό το εμπόριο των κοχυλιών της πορφύρας και των σφουγγαριών. Η συλλογή των κοχυλιών πορφύρας και σφουγγαριών καθώς και η λεηλασία και η ανέλκυση ναυαγίων υπήρξαν οι βασικοί λόγοι, για την πραγματοποίηση καταδύσεων με αυξημένο κίνδυνο πρόκλησης ατυχημάτων.
Εκτός των καταδυτικών, όμως, ατυχημάτων, δεν φαίνεται να υπήρχαν άλλα σοβαρά υγειονομικά προβλήματα, που να απασχόλησαν ιδιαίτερα τους ναυτικούς την προϊστορική εκείνη χρονική περίοδο· κι αυτό για δύο λόγους: αφενός μεν, γιατί η ναυτιλία αφορούσε κυρίως σε κλειστές θάλασσες, όπως η Μεσόγειος, αφετέρου δε, λόγω της μικρής χρονικής διάρκειας των ταξιδιών. Όταν όμως τα ταξίδια διαρκούσαν περισσότερο, τότε λαμβανόταν μέριμνα να επιβαίνει στο πλοίο άτομο με ιατρικές γνώσεις.

Τις πρώτες πληροφορίες, για την παρουσία τέτοιων ατόμων, αντλούμε από τον ιστορικό μύθο της Αργοναυτικής εκστρατείας στη μακρινή Κολχίδα.

Ο Αργείος ήρωας και ιατρομάντης Αμφιάραος και ο μετέπειτα θεοποιηθείς γιατρός Ασκληπιός είναι οι πρώτοι ναυτικοί, αλλά και οι πρώτοι στρατιωτικοί γιατροί, γιατί η Αργοναυτική εκστρατεία εκτός από ναυτική υπήρξε και στρατιωτική επιχείρηση.
Σύμφωνα με τον ποιητή της «Ιλιάδας» πάνω στα πλοία, κατά τη ναυτική εκστρατεία εναντίον της Τροίας, επέβαιναν οι γιοί του Ασκληπιού, Ποδαλείριος και Μαχάων, οι οποί- οι –σύμφωνα με ορισμένους– θεωρούνται οι πρώτοι στρατιωτικοί γιατροί ο μεν πρώτος παθολόγος και υγιεινολόγος, ο δε δεύτερος χειρουργός, συνδυασμός που και σήμερα απαντάται στις ναυτικές και στρατιωτικές υγειονομικές μονάδες.

Ο Ασκληπιός αποβιβάζεται από πλοίο, υπενθυμίζοντας τη σχέση του

με τη ναυτική ιατρική, προς συνάντηση του καθισμένου Ιπποκράτη

(ψηφιδωτό περί το 250 π.Χ., Μουσείο Κω). ΦΩΤΟ: argolikivivliothiki.gr/

Κλασικοί-Ελληνιστικοί χρόνοι

Κατά τη διάρκεια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας του 5ου αιώνα π.Χ. τέθηκαν, για πρώτη φορά, οι βάσεις της επιστημονικής ιατρικής από το μέγιστο γιατρό της αρχαιότητας και πατέρα της ιατρικής επιστήμης Ιπποκράτη· αυτόν, που καθόρισε τα όρια ανάμεσα στη φιλοσοφία και στην επικρατούσα μέχρι τότε εμπειρική και θεουργική ιατρική και εισηγήθηκε ρεαλιστικές λύσεις και θεραπείες. Ανατρέχοντας στο διασωθέν έργο του «περί ιητρού», εύκολα κανείς μπορεί να αντιληφθεί τη σκοπιμότητα, που απέδιδε ο ίδιος στη συμμετοχή γιατρών τόσο στις χερσαίες όσο και στις ναυτικές εκστρατείες.

Προβλήματα ναυτικής υγιεινής απασχόλησαν σοβαρά τους γιατρούς της εποχής αυτής. Ο Αθηναίος γιατρός Διεύχης, κατά τον 3^ο αιώνα π.Χ., στην «περί πλωιζωμένων δίαιτά» του, περικοπές της οποίας διασώθηκαν από το διάσημο ιστορικό Πλίνιο και τους επιφανείς γιατρούς Γαληνό και Ορειβάσιο, είχε μελετήσει τη διατροφή των πληρωμάτων των πλοίων, συστήνοντας την κατανάλωση ξηρών καρπών και διπυρίτη άρτου (γαλέτας) καθώς και προληπτικά και θεραπευτικά μέτρα εναντίον της ναυτίας, πάθηση που για πρώτη φορά ο Ιπποκράτης είχε περιγράψει στους «Αφορισμούς» του.

Αλλά και ο Μοσχίων, στους «Δειπνοσοφιστές» του Αθηναίου, περιγράφοντας με λεπτομέρεια το τεράστιο –για τα δεδομένα της εποχής εκείνης– πλοίο “Συρακοσία”, που ναυπηγήθηκε από τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα σε σχέδια του Αρχιμήδη, αναφέρει πως οι ναύτες διέμεναν σε τρίκλινα και τετράκλινα δωμάτια, πως υπήρχε μαγειρείο και λουτρό και πως το πόσιμο νερό φυλασσόταν σε ειδική δεξαμενή. Επίσης με ειδική αντλία, που είχε σχεδιάσει ο Αρχιμήδης, απομακρυνόταν το βρώμικο νερό από το κύτος του πλοίου, που προκαλούσε δυσοσμία και αποτελούσε εστία μόλυνσης.

Καίτοι, την εποχή εκείνη, δεν υπήρχαν ιδιαίτερα οργανωμένες υγειονομικές υπηρεσίες, εντούτοις φαίνεται, ότι είχε ληφθεί σχετική μέριμνα για τη συμμετοχή κατάλληλα διασκευασμένων πλοίων στις εκστρατείες, που χρησιμοποιούνταν ως πλωτά νοσοκομεία για τη περίθαλψη των ασθενών και τραυματιών των ναυμαχιών. Το γεγονός της ανεύρεσης τριών τριήρεων με τα χαρακτηριστικά ονόματα ‘Υγεία’, ‘Ιούσα’ και ‘Θεραπεία’ ενισχύει την υπόθεση αυτή.

Ρωμαϊκοί χρόνοι

Κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στο Στόλο υπήρχαν πλοία με το όνομα “Ασκληπιός” με ευνόητη νοσοκομειακή αποστολή, ενώ σε κάθε τριήρη επέβαινε και ένας γιατρός. Οι γιατροί των πολεμικών πλοίων φρόντιζαν για τη υγεία των πληρωμάτων και των στρατιωτών, που μεταφέρονταν με αυτά. Οι επιτύμβιες πλάκες, που ανακαλύφθηκαν αργότερα κατά τη διάρκεια ανασκαφών στα νεκροταφεία των ναυστάθμων του Ρωμαϊκού Στόλου, με χαραγμένα ονόματα γιατρών, επιβεβαίωσαν τις υπάρχουσες γραπτές μαρτυρίες.
Εκτός όμως των γιατρών, πάνω στα πλοία υπηρετούσαν και υπαξιωματικοί του ναυτικού, επιφορτισμένοι με υγειονομικά καθήκοντα.
Η παρουσία ειδικού γιατρού και μάλιστα οφθαλμιάτρου, όπως αναφέρει ο Ιούλιος Καίσαρας στα «Απομνημονεύματά» του, κατά τη ναυτική εκστρατεία εναντίον της Βρετανίας, επιβεβαιώνει απλά, ότι η άσκηση της ναυτικής ιατρικής βρισκόταν σε υψηλό επίπεδο για τα δεδομένα της εποχής εκείνης.

 

Βυζαντινοί χρόνοι

Παρόλο που οι ιστορικές πηγές στερεύουν ή δεν έχουν διερευνηθεί ακόμη και σιγούν για την υγειονομική φροντίδα του Βυζαντινού Στόλου, εντούτοις η λογική μας επιβάλλει να υποθέσουμε βάσιμα, ότι η ύπαρξη πλωτών νοσοκομειακών πλοίων καθώς και η παρουσία γιατρών στους δρόμωνες, στα πολεμικά δηλαδή πλοία εκείνης της εποχής, διατηρήθηκαν και στο Βυζάντιο. Μαρτυρίες πιστοποιούν τη συμμετοχή αξιωματικού ιατρού στο επιτελείο του θαλασσοκράτορα, όπως ονομαζόταν τότε ο αρχηγός του Βυζαντινού Στόλου.

Ο Προκόπιος ο Καισαρεύς, ο επιφανής ιστορικός των ναυτικών εκστρατειών του Βελισάριου, μας παρέχει αξιόλογες πληροφορίες για την υγιεινή των πλοίων την εποχή αυτή. Ο διπυρίτης άρτος αποτελεί πλέον αναπόσπαστο στοιχείο της διατροφής των πληρωμάτων των πλοίων. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός, ότι κατά την προετοιμασία της εκστρατείας εναντίον των Βανδάλων της Βορείου Αφρικής το 534 μ.Χ., εξαιτίας της κακής παρασκευής του άρτου, τα στρατεύματα και τα πληρώματα των πλοίων νόσησαν από δυσεντερία, που είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο πεντακοσίων, τουλάχιστον, ανθρώπων. Η άμεση λήψη υγειονομικών μέτρων από τον Βελισάριο συνέβαλε στην καταστολή της αρρώστιας και στην αποσόβηση του κινδύνου μεγαλυτέρων απωλειών υγείας.

Κατά τον 4ο αιώνα ο αρχίατρος του Ιουλιανού Ορειβάσιος ο Περγαμηνός πραγματοποίησε μελέτες πάνω στα νύγματα (τσιμπήματα) θαλασσίων όντων, οι οποίες συστηματοποιήθηκαν αργότερα, κατά τον 7ο αιώνα, από τον επιφανή γιατρό της βυζαντινής περιόδου Παύλο τον Αιγινήτη. Στο περίφημο επτάτομο «Υπόμνημα» του παρέχονται επαρκείς γνώσεις ναυτικής ιατρικής, που σχετίζονται με την αντιμετώπιση των δηγμάτων των δηλητηριωδών θαλασσίων ζώων, όπως η δράκαινα, η σμέρνα, ο σκορπιός κ.ά.

 

Μεσαίωνας

Το «Μεγάλο Συμβούλιο» της Βενετίας με νομοθετική θέσπιση το 1322 θα επιβάλει την τοποθέτηση γιατρών στα εμπορικά πλοία.
Έντεκα χρόνια αργότερα ξεσπά η πρώτη επιδημία πανούκλας, που θα κυριαρχήσει όλο το Μεσαίωνα και θα μείνει γνωστή ως «Μαύρος Θάνατος», αφήνοντας στο πέρασμά της 25 εκατομμύρια νεκρούς σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η πανώλη αποδείχτηκε ο πανίσχυρος παράγοντας, που επηρέασε όχι μόνο την ιατρική αντίληψη της εποχής, αλλά που επέφερε σημαντικές κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές. Μπορεί η μεσαιωνική λέπρα να αντιμετωπίστηκε με την απομάκρυνση και τον αποκλεισμό των λεπρών εκτός των ορίων των πόλεων, σύμφωνα με την πάγια τακτική που ακολουθήθηκε για πολλούς αιώνες, η πανώλη όμως ήταν αυτή, που οδήγησε στην επέκταση του ελέγχου με τη θεσμοθέτηση υγειονομικών κανονισμών προστασίας στις πύλες εισόδου της νόσου με τη δημιουργία λοιμοκαθαρτηρίων και την εφαρμογή καραντίνας ως μέσο προφυλακτικής διαδικασίας. Η ανάπτυξη του διαμετακομιστικού εμπορίου με τα πλοία στη θάλασσα είχε, όμως, ως αποτέλεσμα και την ευχερέστερη μεταφορά των διαφόρων επιδημικών ασθενειών από τα λιμάνια της Ανατολής στην Ευρώπη. Το 1374 θα εφαρμοστεί, για πρώτη φορά, η απαγόρευση της εισόδου στο λιμάνι πλοίων, που προέρχονταν από περιοχές, στις οποίες είχε ξεσπάσει επιδημία ή υπήρχαν ύποπτα κρούσματα.

Η Δημοκρατία της Ragusa (το σημερινό Dubrovnik της Κροατίας), ακμάζουσα τότε πόλη της Ιταλίας, επέβαλε, για πρώτη φορά το 1377, την απολύμανση των υπόπτων πλοίων, αρχικά για τριάντα ημέρες και αργότερα για σαράντα, στο πλαίσιο της καταστολής των επιδημικών νόσων και το 1393 λειτούργησε το πρώτο λοιμοκαθαρτήριο (λαζαρέτο) στην ιστορία της ανθρωπότητας στο μικρό νησάκι της Santa Maria di Nazareth στη Βενετία.

Αναγέννηση

Μαζί με την ανακάλυψη της Αμερικής το 1492 από τον Χριστόφορο Κολόμβο αρχίζει και η ραγδαία εξάπλωση της σύφιλης, πάθησης κυρίως των ναυτικών εκείνη την εποχή, που θα απασχολήσει για πολλούς αιώνες την ανθρωπότητα και θα αφήσει πίσω της εκατομμύρια θύματα. Ο γιατρός και ποιητής Ιερώνυμος Φρακαστόρο, εισηγητής της «θεωρίας της μεταδοτικότητας», που ασχολήθηκε συστηματικά με τη νόσο, συνέταξε την πρώτη επιστημονική πραγματεία γι’ αυτή.
Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1563, o Πορτογάλος εβραϊκής καταγωγής γιατρός Garcia de Orta θα δημοσιεύσει την πρώτη επιστημονική εργασία για την τροπική ιατρική και τρία χρόνια αργότερα στο Λιβόρνο της Ιταλίας θα ιδρυθεί το πρώτο Ναυτικό Νοσοκομείο στην ιστορία της ανθρωπότητας.

17ος-18ος αιώνας

Η ανανέωση του νερού και των τροφίμων καθώς και ο αερισμός των πλοίων αποτέλεσαν τα περισσότερο σημαντικά και συχνά υγειονομικά προβλήματα την εποχή εκείνη, η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα μακρινά ταξίδια για την ανακάλυψη των ηπείρων. Στα πλοία θα καταργηθούν τα κουπιά, στη θέση τους θα τοποθετηθούν κανόνια και η ωκεανοπλοΐα θα αρχίσει να πραγματοποιείται με ιστία. Αυτή η χρονική περίοδος συμπίπτει, ίσως, με την πιο δραματική περίοδο της ναυσιπλοΐας, που χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση σοβαρών διαταραχών υγείας στα πληρώματα των πλοίων, την υψηλή νοσηρότητα και θνητότητα από σκορβούτο, επιδημικές αρρώστιες, αφροδίσια νοσήματα κ.ά. καθώς και την εμφάνιση σοβαρών υδατογενών λοιμώξεων, κυρίως, μικροβιακής αιτιολογίας, όπως τυφοειδή πυρετό, παράτυφο, χολέρα, δυσεντερία κ.ά.

Αιτίες, για όλα αυτά τα δεινά, πολλές· συνωστισμός των πληρωμάτων στους μικρούς, βρώμικους και ανθυγιεινούς χώρους των πλοίων με ανεπαρκή αερισμό, υψηλές θερμοκρασίες και έλλειψη φωτισμού αφενός και κακές συνθήκες διαβίωσης με περιορισμούς στη διατροφή και τη λήψη νερού αφετέρου. Ας μην θεωρηθεί υπερβολή, ότι ανάμεσα στα 1600 και 1800 θα σημειωθούν 1.000.000 θάνατοι ναυτικών από σκορβούτο.

Η διαρκής αναζήτηση λύσεων για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών θα πυροδοτήσει την έναρξη σχετικών επιστημονικών ερευνών και την ανάπτυξη μιας πλούσιας ιατρικής βιβλιογραφίας.

Το 1617 ο Άγγλος στρατιωτικός γιατρός και χειρουργός John Woodall, επικεφαλής της υγειονομικής υπηρεσίας της Βρετανικής Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών, θα δημοσιεύει το πρώτο εγχειρίδιο ναυτικής ιατρικής (“The surgeon’s mate”), καρπό της πολύχρονης εμπειρίας του από τα θαλάσσια ταξίδια. Αν και το βιβλίο αυτό δεν υπήρξε ολοκληρωμένη ιατρική πραγματεία, εντούτοις αποτέλεσε ουσιαστικό πρακτικό ναυτικό ιατρικό οδηγό προς χρήση των αρχάριων και άπειρων χειρουργών, που ταξίδευαν σε πλοία για μεγάλα χρονικά διαστήματα και κάτω από τροπικές κλιματολογικές συνθήκες, χρησιμεύοντας όχι μόνο ως βοήθημα των χειρουργικών, αλλά και των εν γένει ιατρικών προβλημάτων, που αφορούσαν στην υγεία των ναυτιλλομένων.

Θα ακολουθήσει μια σειρά εξειδικευμένων μελετών πάνω σε θέματα ναυτικής ιατρικής, από τις οποίες ιδιαίτερης σημασίας είναι αυτές, που αφορούσαν στον καλό αερισμό καθώς και στην ανανέωση του αέρα στα κατώτερα μέρη των πλοίων με τη βοήθεια της φωτιάς.
Σημαντικές επίσης θεωρούνται πολλές μελέτες, που σχετίζονταν με την υγιεινή του νερού, όπως αυτές που βασίζονταν στο «θειάφισμα» των δοχείων του ύδατος. Δεν θα πρέπει επίσης να παραβλεφθεί η συμβολή του Poissonnier στη μελέτη της αφαλάτωσης του θαλασσινού νερού, έτσι ώστε αυτό να καταστεί πόσιμο.
Την περίοδο αυτή καταγράφονται και οι σπουδαίες έρευνες του διάσημου Σκωτσέζου ναυτικού γιατρού και χειρουργού James Lind, ενός ανθρώπου, του οποίου το όνομα έχει συνδεθεί άρρηκτα με την ιστορία της νόσου του σκορβούτου. Προκειμένου να διαπιστώσει ποιά ήταν η πιο αποτελεσματική θεραπεία, θα πραγματοποιήσει την πρώτη του κλινική δοκιμή, χρησιμοποιώντας ομάδες ελέγχου ασθενών, για να καταλήξει στο συμπέρασμα, ότι η βρώση λεμονιών και πορτοκαλιών οδηγούσε στη θεαματική υποχώρηση των συμπτωμάτων της νόσου. Ο Lind το 1753 δημοσίευσε την περίφημη πραγματεία του πάνω στο σκορβούτο και το 1795, ένα χρόνο μετά το θάνατό του, θα εφαρμοστεί υποχρεωτικά η προληπτική χρήση λεμονιού στα πληρώματα των πλοίων του Βρετανικού Ναυτικού. Και, όπως συμβαίνει τις περισσότερες φορές, ο πρωταγωνιστής δεν έζησε, για να χαρεί βλέποντας τις συστάσεις του για την πρόληψη του σκορβούτου, να παίρνουν σάρκα και οστά.
Το 1788 στη σπουδαία μελέτη «Παρατηρήσεις γύρω από
τις ασθένειες των Ευρωπαίων στα ζεστά κλίματα και τα μεγάλα ταξίδια» περιγράφονταν ποικίλα θέματα ναυτικής ιατρικής καθώς και η θεραπεία των διαφόρων παθολογικών καταστάσεων. Συγγραφέας, ο Niccola Fontana, ο οποίος θεωρείται ο πρωτεργάτης της υδροθεραπείας του τύφου. Ένα χρόνο αργότερα ο Filippo Baldini στην πραγματεία του «Η υγεία των Ναυτικών του Στόλου της Santa Maria Siciliana» πραγματεύεται θέματα ναυτικής υγιεινής και καθαριότητας των πλοίων, προβαίνει σε διαχωρισμό των ασθενειών των μεγάλων ταξιδιών από εκείνες των λιμανιών και ταξινομεί τις χειρουργικές παθήσεις των ναυτικών.

Δεν θα πρέπει επίσης να παραληφθεί η σημαντική συμβολή των δύο μεγάλων Άγγλων θαλασσοπόρων εξερευνητών James Cook και John Smith, οι οποίοι με τις γνώσεις τους πάνω σε θέματα ναυτικής υγιεινής και ιατρικής θα περιορίσουν τη νοσηρότητα των πληρωμάτων των πλοίων τους. Το 1798 θα εφαρμοστεί, για πρώτη φορά, δαμαλισμός στα πληρώματα των πλοίων του Βρετανικού Ναυτικού, ο οποίος από το 1858 θα καταστεί υποχρεωτικός (ας σημειωθεί, ότι στην Ελλάδα ο δαμαλισμός εφαρμοζόταν υποχρεωτικά για όλο τον πληθυσμό από το 1835).

Στα τέλη του 18ου αιώνα, κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας των Αμερικανών, θα κατασκευαστεί το πρώτο πραγματικό, με τη στενή έννοια του όρου, πλωτό νοσοκομείο, που θα ονομαστεί “Barnes”. Οι πρώτες συμφωνίες, που αφορούσαν στην προστασία των πλωτών νοσοκομείων ξεκίνησαν στα τέλη του 1700, μόνον όμως μετά τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ θα καθιερωθούν νομοθετικά με την 1η Συνθήκη της Γενεύης το 1864.

Το παλιό λαζαρέτο στη Βενετία (γκραβούρα τέλη 18ου αιώνα).

ΦΩΤΟ: http://www.corfuhistory.eu/10708/

19ος αιώνας

Ο 19ος αιώνας ταυτίστηκε με την εκρηκτική άνοδο των επιστημών και ειδικότερα της ιατρικής.
Καίτοι, ότι οι περισσότερες έρευνες γύρω στα 1817 ήταν εστιασμένες στην ανάδειξη της καλύτερης μεθόδου απόσταξης του θαλασσινού νερού, εντούτοις όλες οδηγήθηκαν σε αποτυχία, γιατί το παραγόμενο νερό προκαλούσε κωλικούς. Τελικά, μόνο κατά το δεύτερο ήμισυ του αιώνα, θα καταστεί εφικτή η παραγωγή πόσιμου γλυκού νερού, η δε εφαρμογή της περιοδικής απολύμανσης των δεξαμενών με χλώριο θα οδηγήσει στην πλήρη εξάλειψη των δυσεντεριών και του τύφου.

Η έναρξη της εφαρμογής του σιδήρου στη ναυπηγική σε αντικατάσταση του ξύλου καθώς και η χρήση συγχρόνων συστημάτων θέρμανσης, εξαερισμού και ηλεκτροφωτισμού στα πλοία θα συμβάλουν στην ανάδειξη καλυτέρων συνθηκών υγιεινής διαβίωσης των ναυτικών.

Το 1822 εφαρμόζεται, για πρώτη φορά, στο γαλλικό πλοίο “Jean Bart” η διάνοιξη «παραφωτίδων», όπως ονομάζονται τα φινιστρίνια στα πλοία, δηλαδή τα πλευρικά «παράθυρα» στα τοιχώματα των πλοίων, με σκοπό τον καλύτερο αερισμό και φωτισμό των διαμερισμάτων και υποφραγμάτων αυτών.

Το 1841 ο Triger θα περιγράψει, για πρώτη φορά, τη «νόσο των δυτών» και δέκα χρόνια αργότερα, στην Υγειονομική Σύσκεψη των Παρισίων, θα θεσπιστούν οι πρώτοι κανόνες για την υγειονομική κατάσταση των πλοίων και την κατάσταση της υγείας των πληρωμάτων και θα επιβληθεί ο υποχρεωτικός εφοδιασμός των πλοίων με «ειδικό ερμάριο φαρμάκων» με οδηγίες χρήσης.

Το 1866 θα επιβληθεί η υποχρεωτική χρήση «σκαφάνδρου» για τις ανάγκες της σπογγαλιείας στο Αιγαίο.
Τη δεκαετία 1850-1860 αρχίζει η ναυπήγηση πλοίων από χάλυβα, ενώ από το 1859 ξεκινά η υποχρεωτική ιατρική εξέταση των ναυτικών και η χορήγηση ναυτικών φυλλαδίων υγείας.
Η εφαρμογή του ευρωπαϊκού διαιτολογίου στη διατροφή των πληρωμάτων των πλοίων του Ιαπωνικού Ναυτικού από τον Takaki το 1884 θα συντελέσει στην εξάλειψη της νόσου Beriberi.
Το 1888 ο Έλληνας καθηγητής της Νευρολογίας Μιχαήλ Κατσαράς, εστιάζοντας τις έρευνές του γύρω από την πρόληψη της «νόσου των δυτών», θα εισηγηθεί τη σταδιακή βραδεία ανάδυση των καταδυομένων και το 1893 ο Diesel κατασκευάζει την ομώνυμη μηχανή εσωτερικής καύσης, παύοντας οριστικά η χρήση του άνθρακα ως καύσιμη ύλη, η οποία θα αντικατασταθεί από το πετρέλαιο, γεγονός που θεωρείται σημαντικός παράγοντας βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης στα πλοία.

20ος αιώνας

Το 1903 ο διάσημος Καλύμνιος γιατρός Σκεύος Ζερβός περιγράφει, για πρώτη φορά, τη «νόσο των γυμνών σπογγαλιέων» και λίγα χρόνια αργότερα, το 1907, ο Haldane τελειοποιεί τη μέθοδο βραδείας ανάδυσης του Κατσαρά και θα καταρτίζει τους ομώνυμους πίνακές του.
Με την υπογραφή της 2ης Συνθήκης της Γενεύης το 1926 θα απαγορευτεί η αιχμαλωσία και καταστροφή των πλωτών νοσοκομειακών πλοίων, εφόσον δηλωθεί η παρουσία τους πριν την έναρξη των εχθροπραξιών και φέρουν υποχρεωτικά το σήμα του διεθνούς ερυθρού σταυρού. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου όλοι αυτοί οι κανονισμοί καταστρατηγήθηκαν, χαρακτηριστικό δείγμα της απανθρωπιάς του πολέμου.

Η ανακάλυψη της πενικιλίνης από τον Αλέξανδρο Fleming το 1930 και η ευρεία εφαρμογή της από το 1943 και μετά, θα αλλάξει το θολό μέχρι τότε τοπίο της θεραπευτικής αντιμετώπισης των ναυτικών παθήσεων και ατυχημάτων.

Το 1935 ο Ιταλός καθηγητής Guido Guida ιδρύει το Διεθνές Ράδιο-Ιατρικό Κέντρο (CIRM) στη Ρώμη με σκοπό την παροχή ιατρικών συμβουλών με τη βοήθεια ασυρμάτου στα πλοία, τα οποία στερούνταν γιατρού, ανεξαρτήτως εθνικότητας. Η Υπηρεσία αυτή από το 1950 θα επεκταθεί σε όλα τα μικρά νησιά της Μεσογείου και από το 1959 το Κέντρο θα αναπτύξει Τμήμα Ερευνών και θα αναγνωριστεί παγκοσμίως ως φιλανθρωπική οργάνωση. Σήμερα συνεργάζεται με τις περισσότερες χώρες του κόσμου καθώς και με την Ακτοφυλακή των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής.

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η ναυτική ιατρική θα σημειώσει σημαντική πρόοδο.

Σήμερα οι εξελίξεις της ναυπηγικής τέχνης σε συνδυασμό με την έκρηξη της τεχνολογίας έχουν επιφέρει επαναστατικές μεταβολές στα σύγχρονα πλοία. Παρά την τεράστια, όμως, εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης και των προόδων που σημειώθηκαν στους τομείς της φαρμακολογίας και της υγιεινής, που ως αποτέλεσμα είχαν τη εξαφάνιση των περισσοτέρων νόσων των ναυτικών, εντούτοις διάφορα νοσήματα είναι αμφίβολο αν θα εκλείψουν οριστικά, λόγω των ιδιαζουσών συνθηκών διαβίωσης, ενώ αναμένεται η εμφάνιση νέων ασθενειών, που ήταν άγνωστες κατά το παρελθόν, όπως νόσοι που προκαλούνται από θορύβους, βλάβες από κύματα Radar καθώς και βλάβες από τη χρήση ατομικών αντιδραστήρων.

Στη χώρα μας, τον Ιούνιο του 2006 υπεγράφη, με κοινή απόφαση των υπευθύνων των υπουργείων Εμπορικής Ναυτιλίας και Υγείας, η τοποθέτηση, για πρώτη φορά, γιατρών στα ακτοπλοϊκά πλοία, η παρουσία των οποίων εξασφαλίζει τη μεγαλύτερη, όσο το δυνατόν, προστασία της υγείας του επιβατικού κοινού, ιδιαιτέρως στις περιπτώσεις που η χρονική διάρκεια του πλου από το ένα λιμάνι στο άλλο είναι μεγάλη.

Ανακεφαλαιώνοντας θα ήθελα να υπενθυμίσω, ότι η ανάπτυξη της ναυτικής ιατρικής ακολούθησε τις προόδους της ναυπηγικής και της ναυσιπλοΐας και είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις δύο αυτές παραμέτρους. Η εφαρμογή των σύγχρονων εξελίξεων της ιατρικής συνεπάγεται και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στα πλοία και την ελάττωση των κινδύνων της θάλασσας.

Από τη θέση αυτή θέλω να ευχαριστήσω τον αγαπητό φίλο και εκλεκτό συνάδελφο κ. Ιωάννη Πολυχρονίδη, νευρολόγο-ψυχίατρο, υποναύαρχο του Πολεμικού Ναυτικού ε.α., για τις εύστοχες υποδείξεις του στη σύνταξη της παρούσας.

http://perialos.blogspot.gr/2012/10/blog-post_7.html

 

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

1. Αθανάσαινας Γ.: “Συμβολή εις την μελέτην της ιστορικής εξελίξεως της Ναυτικής Υγιεινής”, Διατριβή επί διδακτορία, Αθήναι, 1963.

2. Bianchi P.C.: “Νοσοκομειακά πλοία”, Ιστορία Εικονογραφημένη, 1978; 123: 104- 09.

3. Διαμαντής Α.: “Σταθμοί στην Ιστορία της Ναυτικής Ιατρικής” στο “Εγχειρίδιο Ναυτικής Ιατρικής”, έκδοση Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών, σελ. 1-6, Αθήνα, 2003.

4. Διαμαντής Α., Δώδος Ι.: “3000 χρόνια Ελληνική Ναυτική Ιατρική. Από το μυθικό Αμφιάραο στο Ναυτικό Νοσοκομείο Αθηνών”, έκδοση Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, Αθήνα, 2000.

5. Guida G.: “CIRM- Διεθνές Ράδιο- Νοσοκομείον του Ναύτου”, Abbottempo, 1967; 3: 28-31.

6. Magiorkinis E., Beloukas A., Diamantis A. “Scurvy: Past, Present and Future”, The European Journal of Internal Medicine, 2011; 22(2): 147-152.

7. Mirra G.: “Medicina Navale”, Piccin Editore, p. 1-26, Padova, 1961.

8. Polychronidis I., Lyssimachou C., Athanassenas G.: “Diving Medicine in Greece during the 19th century”, Proceedings of XXth Annual Meeting of the European Underwater and Baromedical Society on Diving and Hyperbaric Medicine, p. 15-20, Sept 4- 8, Istanbul, Turkey, 1994.

9. Χατζής Κ.: “Η υγειονομική περίθαλψη των πληρωμάτων. Από τον Όμηρο μέχρι του 18ου αιώνος”, Ναυτική Επιθεώρηση, 1971; 348: 213-226.

10. Χατζής Κ.: “Η υγειονομική περίθαλψη των πληρωμάτων. Από του 18ου αιώνος μέχρι σήμερον”, Ναυτική Επιθεώρηση, 1972; 353: 42-57.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ:

Το παρόν άρθρο είναι ομιλία που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της Διημερίδας της Ελληνικής Εταιρείας Ναυτικής-Ταξιδιωτικής Ιατρικής που έλαβε χώρα στο Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, στις 2 και 3 Δεκεμβρίου 2011 στον Πειραιά με θέμα «Ιατρική στη Θάλασσα».

 

Το Περί Αλός προτείνει:

ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΈΛΛΗΝΕΣ ΓΙΑΤΡΟΙ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ Πιέσατε ΕΔΩ

ΤΑ ΠΛΩΤΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ  ΤΟΥΣ. Πιέσατε ΕΔΩ

ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΤΗΛΕΪΑΤΡΙΚΗΣ ΣΤΑ ΠΛΟΙΑ. Πιέσατε ΕΔΩ

Διαβάστε το βιβλίο του Αριστείδη Γ. Διαμαντή: «Το Υγειονομικό των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913 Μέσα από φωτογραφίες & κείμενα εποχής» (Αθήνα: Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών, 2014).