Κωνσταντίνος Κολιόπουλος
Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Lancaster, Λέκτωρ του Τμήματος Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου.
(Απόσπασμα από το βιβλίο του Κ. Κολιόπουλου:
Η Στρατηγική Σκέψη. Από την αρχαιότητα έως σήμερα,
εκδ. Ποιότητα, κεφ. 12, σελ.184-187)
Ένας ορισμός της θαλάσσιας ισχύος είναι η εκδήλωση της εθνικής ισχύος ενός κράτους στο υγρό στοιχείο.
Σύμφωνα με τον ίδιο τον Μάχαν[1], αυτό που τον έκανε να συνειδητοποιήσει τη σημασία της θαλάσσιας ισχύος ήταν η μελέτη του Β΄ Καρχηδονιακού Πολέμου (281-201 π.Χ.): Ως γνωστόν, στον πόλεμο αυτό ο Καρχηδόνιος στρατηγός Αννίβας ξεκίνησε από τις υπερπόντιες καρχηδονιακές κτήσεις στην Ισπανία, διέσχισε τις Άλπεις και κατήγαγε μια σειρά από μεγάλες νίκες επί του ρωμαϊκού στρατού. Παρά ταύτα, η ρωμαϊκή ναυτική κυριαρχία στη δυτική Μεσόγειο επέτρεψε στους Ρωμαίους να μεταφέρουν ενισχύσεις κατά βούληση από την Ιταλία στην Ισπανία και αντιστρόφως απομονώνοντας έτσι τον Αννίβα στην Ιταλία και τελικά μεταφέροντας τον πόλεμο στην ίδια την περιοχή της Καρχηδόνας[2].
Στη συνέχεια ο Μάχαν μελέτησε την ιστορία της μεγαλύτερης δύναμης της εποχής του, της Μεγάλης Βρετανίας. Το συμπέρασμά του ήταν ότι η Βρετανία απέκτησε την προέχουσα διεθνή θέση της χάρη στη θαλάσσια ισχύ της, την οποία στη συνέχεια μετέφρασε σε οικονομική ισχύ-θαλάσσια ισχύς και οικονομική ισχύς είναι άρρηκτα συνδεδεμένες στην ανάλυση του Μάχαν. Γενικά, η ανάλυση του Μάχαν συνίσταται σε μία περιγραφή της συμπεριφοράς των Βρετανών κατά τη διάρκεια των αιώνων και σε συναγωγή συμπερασμάτων από αυτή.
Ο Μάχαν εντόπισε έξι στοιχεία που επηρεάζουν τη θαλάσσια ισχύ μιας χώρας. Εδώ θα πρέπει να επισημανθεί ότι, αν και εκ πρώτης όψεως αυτά τα στοιχεία μοιάζουν οικεία και ίσως προφανή (π.χ. αριθμός πληθυσμού), ο Μάχαν τα όρισε με πολύ συγκεκριμένο και εξειδικευμένο τρόπο[3].
- Γεωγραφική θέση: Εάν δηλαδή μια χώρα βρίσκεται σχετικά κοντά ή σχετικά μακριά από τις κύριες θαλάσσιες διόδους (π.χ. η ευνοϊκή θέση της Βρετανίας σε σχέση με τη Γερμανία λόγω της εύκολης πρόσβασης της πρώτης στις ανοιχτές θάλασσες).
- Φυσική διαμόρφωση: Εδώ εμπίπτει η διαμόρφωση της ακτογραμμής μιας χώρας, αν δηλαδή υπάρχουν φυσικοί λιμένες. Επίσης, το κατά πόσον το έδαφος μιας χώρας είναι ευχάριστο –ένα γόνιμο έδαφος αποτελεί αντικίνητρο για να στραφεί ένας λαός προς τη θάλασσα, ενώ το αντίθετο ισχύει για ένα άγονο έδαφος. Τέλος, σε περίπτωση που μια χώρα είναι νησιώτικη, αυτό δημιουργεί ισχυρό κίνητρο για την ανάπτυξη θαλάσσιας ισχύος.
- Γεωγραφική έκταση: Εδώ δεν ενδιαφέρει η συνολική έκταση της χώρας αλλά το μήκος της ακτογραμμής της (η κλασσική περίπτωση τεράστιας χώρας με πολύ μικρή ακτογραμμή, που επομένως δυσκολεύεται να αναπτύξει θαλάσσια ισχύ είναι το Κονγκό –πρώην Ζαΐρ). Το μήκος της ακτογραμμής μπορεί να είναι είτε πλεονέκτημα είτε μειονέκτημα, ανάλογα με το μέγεθος του πληθυσμού της χώρας.
- Αριθμός πληθυσμού: Και πάλι δεν ενδιαφέρει εδώ ο συνολικός αριθμός του πληθυσμού αλλά ο αριθμός αυτών που στρέφονται προς τη θάλασσα.
- Εθνικός χαρακτήρας. Εάν και κατά πόσον υπάρχει στο έθνος τάση για εμπορικές δραστηριότητες και ικανότητα ίδρυσης υγιών αποικιών.
- Χαρακτήρας της κυβέρνησης: Εάν και κατά πόσον η κυβέρνηση παρέχει στη χώρα ευφυή καθοδήγηση με στόχο την ανάπτυξη της θαλάσσιας ισχύος της.
Η όλη αυτή συζήτηση περί θαλάσσιας ισχύος γίνεται για έναν και μόνο λόγο. Σύμφωνα με τον Μάχαν, η ανάπτυξη της θαλάσσιας ισχύος είναι αυτό που κάνει μια χώρα μεγάλη και ισχυρή («μέγα το της θαλάσσης κράτος»). Ο δρόμος που ακολουθείται είναι ο εξής: Ανάπτυξη ισχυρού στόλου, απόκτηση υπερπόντιων βάσεων στρατηγικής σημασίας (βλ. τη βρετανική κατοχή σε Γιβραλτάρ, Σουέζ, Άντεν, Σιγκαπούρη, Ακρωτήριο Καλής Ελπίδας), ανάπτυξη σημαντικών οικονομικών δραστηριοτήτων σε παγκόσμια κλίμακα. Το επιχείρημα αυτό είναι ένα από τα γνωστότερα επιχειρήματα της γεωπολιτικής ανάλυσης (βλ. κεφ. 13). Μολονότι κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα η γεωπολιτική ανάλυση στράφηκε πρωτίστως στην εξέταση της σημασίας συγκεκριμένων χερσαίων περιοχών, η γεωπολιτική ανάλυση του Μάχαν για τη σημασία της θαλάσσιας ισχύος, των υπερπόντιων βάσεων και των θαλάσσιων επικοινωνιών διατηρεί ακέραια την αξία της –με την επιφύλαξη ότι δεν αποτελεί τον μοναδικό δρόμο για το διεθνές μεγαλείο (βλ. σ. 189).
Κατά συνέπεια, ο Μάχαν υποστήριξε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα έπρεπε να μιμηθούν την Βρετανία και να ακολουθήσουν πορεία αντίστοιχη με εκείνη. Με άλλα λόγια, ο Μάχαν έγινε ένας από τους κορυφαίους προπαγανδιστές του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, όπως αυτός εκδηλώθηκε με την ανάληψη του ελέγχου της διώρυγας του Παναμά και τον Πόλεμο εναντίον της Ισπανίας το 1898, ο οποίος οδήγησε μεταξύ άλλων στην κατάληψη των Φιλιππίνων και της Γκουάμ.
Η γλαφυρή παρουσίαση των ιδεών αυτών στα γραπτά του έκανε τον Μάχαν πολύ διάσημο και δημοφιλή. Παρότι οι ιδέες του ναυτικού ιμπεριαλισμού ήδη «πλανιόνταν στον αέρα» στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής, ιδίως στις μεγάλες δυνάμεις, η συνεισφορά του Μάχαν έγκειται στη θεωρητικοποίηση και διάδοσή τους[4].
[1] Alfred Thayer Mahan (1840-1914), κορυφαίος αναλυτής της ναυτικής στρατηγικής. Το γνωστότερο έργο του είναι : The influence of Sea Power Upon History, 1660-1783, New York, Sagamore Press, 1957.
[2] Βλ. Mahan, The influence of Sea Power Upon History, 1660-1783, New York, Sagamore Press, σ. xi-xiii, 11-8
[3] Mahan, The influence of Sea Power Upon History, 1660-1783, σ. 22 –77. Βλ. επίσης Φίλιπ Α. Κρόουλ, Άλφρεντ Θάγιερ Μάχαν: Ο ναυτικός ιστορικός, στο Peter Paret (επιμ.), Οι δημιουργοί της σύγχρονης στρατηγικής από τον Μακκιαβέλι στην πυρηνική εποχή, μτφ. Ευ. Κατσάνης, Αθήνα, εκδόσεις Κωνσταντίνου Τουρίκη, 2004, σ. 529-67.
[4] Βλ. Κρόουλ, Άλφρεντ Θάγιερ Μάχαν, σ. 558-67.
