Νάρβικ Απρίλιος 1940
Ο Εφιάλτης του Γερμανικού Ναυτικού
Β΄ΜΕΡΟΣ
Περί Αλός
Γιάννης Τερνιώτης
Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΝΑΥΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
εκδ. Περισκόπιο, τ. 5, Ιαν.-Μαρτ. 2006, σελ. 38-50.
Αναδημοσίευση στο Περί Αλός με την έγκριση
του συγγραφέα Γιάννη Τερνιώτη.
...συνέχεια από το Α΄ΜΕΡΟΣ
 |
| 11 Απριλίου 1940. Μετά την πρώτη ναυμαχία στο Νάρβικ, σε μια αποβάθρα του λιμανιού διακρίνονται τα γερμανικά αντιτορπιλικά “Ludemann” (αριστερά) και “Hermann Kunne”. Στο βάθος του κόλπου φλέγονται τα μισοβυθισμένα εμπορικά σκάφη που επλήγησαν από τα βρετανικά πυρά. ΦΩΤΟ: Imperial War Museums © IWM K 4017, https://www.iwm.org.uk/ |
ΤΟ ΣΦΑΓΕΙΟ ΤΩΝ ΑΝΤΙΤΟΡΠΙΛΙΚΩΝ ΤΟΥ KRIEGSMARINE
Τα γερμανικά αντιτορπιλικά που μετέφεραν τους άνδρες των Ορεινών Δυνάμεων μέχρι το Νάρβικ είχαν επικεφαλής τον πλοίαρχο Φρήντριχ Μπόντε και ήταν τα εξής: Ζ-2 “GeorgThiele” με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Μαξ-Έκαρτ Βολφ. Z-9 “Wolfgang Zenker” με κυβερνήτη τον αντιπλοίαρχο Γκόντφρηντ Πόνιτς. Z-11 “Bernd von Arnim με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Κουρτ Ρέχελ. Z-12 “Erich Giese” με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Καρλ Σμιτ. Z-13 ”Erich Koellner” με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Άλφρεντ Σούλτζε-Χινριχς. Z-17 “Diether von Roeder” με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Έριχ Χόλτορφ. Z-18 “Hans Ludermann” με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Χέρμπερτ Φρήντριχ. Z-19 “Hermann Kunne” με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Φρήντριχ Κόθε. Z-21 “Wilhelm Heidkamp”με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Χανς Ερντμένγκερ. Z-22 “Anton Schmitt”με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Φρήντριχ Μπέμε.
Στις 5.30 της 9ης Απριλίου και μετά από μια προσωρινή ύφεση της κακοκαιρίας η γερμανική ναυτική δύναμη εμφανίστηκε αιφνιδιαστικά έξω από το λιμάνι. Αμέσως εναντίον τους κινήθηκαν το “Eidsvolt” και το “Norge” δύο παλαιά σκάφη επάκτιας άμυνας του Νορβηγικού Ναυτικού, τα οποία σύντομα τορπιλίστηκαν από τους Γερμανούς και βυθίστηκαν. Έπειτα από αυτή τη σύντομη ναυμαχία άρχισε η απόβαση των ανδρών της 3ης Ορεινής Μεραρχίας στις αποβάθρες του λιμανιού. Ο διοικητής της Μεραρχίας στρατηγός Έντουαρτ Ντίτλ, αποβιβάστηκε με τα πρώτα αγήματα και αφού συναντήθηκε με τον τοπικό Νορβηγό στρατιωτικό διοικητή, απαίτησε την άμεση παράδοση των δυνάμεών του. Αιφνιδιασμένη καθώς ήταν η φρουρά της πόλης συμμορφώθηκε και παραδόθηκε χωρίς αντίσταση. Στις 18.10 της ίδια μέρας, ο Ντίτλ ανέφερε στην Ανωτάτη Διοίκηση της Wehrmacht ότι το Νάρβικ ήταν στα χέρια των στρατευμάτων του.
Παρά την επιτυχία όμως της κατάληψης του λιμανιού και της γύρω περιοχής, οι κινήσεις των Γερμανών ήταν αρκετά επιφυλακτικές. Ένα μεγάλο μέρος από το βαρύ υλικό και τα εφόδια που μεταφέρονταν από τα αντιτορπιλικά είχαν παρασυρθεί ή είχαν απορριφθεί από τα πληρώματα στη θάλασσα, λόγω της σφοδρής θαλασσοταραχής που αντιμετώπισαν στο ταξίδι τους. Επίσης από τα δύο πετρελαιοφόρα και τα δύο μεταγωγικά πλοία που θα κατέπλεαν στο Νάρβικ μετά την κατάληψή του, μεταφέροντας καύσιμα, βαρύ οπλισμό και εφόδια, μόνο το ατμόπλοιο “Jan Wellem” κατόρθωσε να φθάσει. Τα υπόλοιπα πλοία βυθίστηκαν ή κατέφυγαν στο λιμάνι Μπέργκεν. Εξαιτίας αυτών των απωλειών οι δυνάμεις του Ντιτλ στερήθηκαν από την αρχή τα βαριά όπλα και τα πυρομαχικά. Το χειρότερο όμως ήταν ότι τα δέκα αντιτορπιλικά του Kriegsmarine, που είχαν σχεδόν εξαντλήσει τα καύσιμά τους στη δύσκολη διαδρομή που ακολούθησαν, έπρεπε να παραμείνουν στο εσωτερικό των μικρών νορβηγικών φιόρδ της περιοχής, περιμένοντας τον κατάπλου ενός πετρελαιοφόρου για τον ανεφοδιασμό τους!
 |
| Το ατμόπλοιο “Jan Wellem” ήταν το μοναδικό από τα πέντε μεταγωγικά πλοία του ανεφοδιασμού του Gruppe 1, που κατόρθωσε να φθάσει στο Νάρβικ μετά την κατάληψή του. Το μισοβυθισμένο πλοίο που εικονί- εται είναι το D / S “Planet”το οποίο είχε τοποθετηθεί εκεί για να προστατέψει το “Jan Wellem”. ΦΩΤΟ: Böttger, Gerd. German Federal Archive, Bundesarchiv, Bild 101II-MW-5618-16 / Böttger, Gerd / CC-BY-SA 3.0 |
Τις πρωινές ώρες της ημέρας της γερμανικής απόβασης στη Νορβηγία το HMS “Renown” συναντήθηκε στη Βόρεια Θάλασσα με το “Gneisenau” και το “Scharnhorst”. Σε μια θάλασσα κατάλευκη από τον αφρό των μεγάλων κυμάτων τα τρία πλοία αντάλλαξαν πυρά επί δέκα λεπτά της ώρας. Μια εύστοχη βρετανική ομοβροντία εξουδετέρωσε το σύστημα ελέγχου πυρός του κύριου οπλισμού του “Gneisenau”. Στη συνέχεια η πυκνή χιονόπτωση χώρισε τους αντιπάλους. Λόγω της αδυναμίας των αντιτορπιλικών της συνοδείας του να το ακολουθήσουν, το “Renown” δεν μπόρεσε να καταδιώξει τα γερμανικά θωρηκτά και έτσι η επαφή με αυτά χάθηκε. Σε ολόκληρη τη Νορβηγία μέχρι τις βραδυνές ώρες της 9ης Απριλίου, η Wehrmacht είχε επιτύχει τον έλεγχο σε όλα τα λιμάνια όπου πραγματοποιήθηκαν αποβάσεις, χωρίς όμως να αποφευχθούν οι βυθίσεις και οι ζημιές σε μερικά σκάφη του Γερμανικού Ναυτικού.
Στο μεταξύ ο αρχιναύαρχος Ραίντερ είχε προειδοποιήσει τον Χίτλερ ότι μετά την αποβίβαση των στρατευμάτων, τα πολεμικά σκάφη θα έπρεπε να απομακρυνθούν το συντομότερο δυνατό από τα νορβηγικά φιόρδ, όπου δεν υπήρχε χώρος για ελιγμούς εναντίον εχθρικών αεροπορικών ή ναυτικών επιθέσεων, και θα αποτελούσαν έτσι θανάσιμες παγίδες για αυτά. Η προειδοποίηση του Ραίντερ αφορούσε κυρίως τα αντιτορπιλικά στις περιοχές του Νάρβικ και του Τρόντχάιμ. Ο Γκαίρινγκ όμως διαφώνησε με αυτό και πρότεινε την παραμονή των πλοίων κοντά στα λιμάνια των αποβάσεων, με σκοπό να υποστηρίξουν με τα πυροβόλα τους τα προγεφυρώματα που είχαν δημιουργηθεί. Παρά τις αντιρρήσεις του αρχιναυάρχου, ο Χίτλερ επέλεξε να ακολουθήσει την πρόταση του Γκαίρινγκ και διέταξε τα πολεμικά σκάφη να παραμείνουν κοντά στις αποβατικές δυνάμεις, τουλάχιστον μέχρι να φθάσουν τα υπόλοιπα πλοία ανεφοδιασμού.
Ωστόσο μετά τον αντιπερισπασμό των δύο γερμανικών θωρηκτών για να παρασυρθεί ο Βρετανικός Στόλος μακριά από τις νορβηγικές ακτές, οι Βρετανοί είχαν αρχίσει να αντιδρούν. Οι πρώτες πληροφορίες για την απόβαση γερμανικών δυνάμεων στο Νάρβικ, σε απόσταση 1.700 km από τον Έλβα, ήταν για το Βρετανικό Ναυαρχείο μια οδυνηρή έκπληξη. Αρχικά οι επιτελείς υπέθεσαν ότι επρόκειτο για το Λάρβικ, ένα μικρό λιμάνι φαλαινοθηρικών σκαφών κοντά στο Όσλο.
Στη συνέχεια το απόγευμα της 9ης Απριλίου, ο 2ος Στολίσκος Αντιτορπιλικών υπό τη διοίκηση του πλοιάρχου Γουορμπάρτον-Λη, διατάχθηκε να εισέλθει στο φιόρδ Βεστ προκειμένου να εκτιμήσει την κατάσταση. Ο Γουορμπάρτον-Λη επικεφαλής των αντιτορπιλικών HMS “Hardy”, HMS “Hunter”, HMS “Havoc”, HMS “Hostile” και HMS “Hotspur”, έσπευσε ολοταχώς και στις 21.00 το βράδυ της ίδιας ημέρας έφθασε στο σταθμό πλοηγών ναυσιπλοϊας του Τρανόπ, στο φιόρδ Βεστ.
Εκεί έγινε γνωστή η ύπαρξη ενός τουλάχιστον γερμανικού στολίσκου στο Νάρβικ, με σκάφη μεγαλύτερα από τα βρετανικά. Η πληροφορία αυτή διαβιβάστηκε στο Ναυαρχείο, το οποίο όμως ενημέρωσε τον πλοίαρχο ότι αδυνατούσε να αποστείλει ένα μεγαλύτερο πλοίο για να τον υποστηρίξει και του άφησε απόλυτη πρωτοβουλία κινήσεων. Ο Γουορμπάρτον-Λη απάντησε χωρίς δισταγμό: “Προχωρώ… Είμασθε έτοιμοι για δράση!”.
 |
| Το “HMS ESKIMO” χτυπημένο στο Νάρβικ. ΦΩΤΟ: Imperial War Museums © IWM A 25A, https://www.iwm.org.uk/ |
Από τα ξημερώματα της επόμενης ημέρας η κακοκαιρία επανήλθε στην περιοχή. Οι παγωμένες κορυφές των νησιών Λοφότεν χάνονταν μέσα στη χαμηλή νέφωση και στη χιονοθύελλα. Ο πλοίαρχος Γουορμπάρτον-Λη οδήγησε τον στολίσκο του σχεδόν στα τυφλά μέσα στο φιόρδ Οφότ και στους σπαρμένους με σκοπέλους ορμίσκους, αιφνιδιάζοντας τα εχθρικά σκάφη που ήταν αγκυροβολημένα στο λιμάνι του Νάρβικ και στο εσωτερικό των γύρω φιόρδ.
Τα γερμανικά αντιτορπιλικά “Anton Schmitt” και“Wilhelm Heidkamp” δέχθηκαν τις πρώτες βρετανικές τορπίλες που εκτοξεύθηκαν εναντίον τους από κοντινή απόσταση και βυθίστηκαν. Μεγάλες ζημιές επίσης προκλήθηκαν στο “Diether von Roeder” και σε δύο ακόμα αντιτορπιλικά, ενώ ο επικεφαλής του Gruppe 1 πλοίαρχος Μπόντε σκοτώθηκε στη γέφυρα του σκάφους του. Οι Βρετανοί στη συνέχεια ολοκληρώνοντας την επίθεσή τους στο λιμάνι, βύθισαν και έξι εμπορικά πλοία.
Μετά την πρώτη αυτή ναυμαχία τρία γερμανικά αντιτορπιλικά εμφανίστηκαν από το εσωτερικό του φιόρδ Χέργανγκς και δύο ακόμα από το Σκιόμεν. Τα βρετανικά σκάφη βρέθηκαν κυκλωμένα και η εξέλιξη της σύγκρουσης που ακολούθησε ήταν δυσμενής γι αυτά.
To “Hunter” κτυπημένο από τα γερμανικά πυρά, εμβολίστηκε από το “Hotspur”που προσπαθούσε να διαφύγει από τον εχθρικό κλοιό και βυθίστηκε. Το “Hardy” επί του οποίου επέβαινε ο Γουομπάρτον-Λη υπέστη σημαντικές ζημιές και αναγκάστηκε να προσαράξει στην παραλία του Βίντρεκ. Ο πλοίαρχός του ήταν σοβαρά τραυματισμένος και πέθανε λίγο αργότερα στη χιονισμένη ακτή όπου μεταφέρθηκε από τους άνδρες του.
Παράλληλα το “Hotspur” και δύο άλλα αντιτορπιλικά που αποσύρονταν από την περιοχή του Νάρβικ, συνάντησαν το “Rhaunfels”, ένα πλοίο ανεφοδιασμού του Gruppe1 που έπλεε προς το λιμάνι και το βύθισαν. Τα γερμανικά αντιτορπιλικά όμως έχασαν την ευκαιρία να καταδιώξουν και να αποτελειώσουν τα εχθρικά σκάφη, από τον φόβο ύπαρξης κάποιου ενεδρεύοντος βρετανικού καταδρομικού, αλλά και την έλλειψη καυσίμων που αντιμετώπιζαν και παρέμειναν στο φιορδ γύρω από το Νάρβικ.
Ωστόσο το Βρετανικό Ναυαρχείο δεν θέλησε να εγκαταλείψει τη λεία του. Στις 13 Απριλίου ο βετεράνος του Α'ΠΠ το θωρηκτό HMS ”Warspite” με συνοδεία εννέα αντιτορπιλικών, διατάχθηκαν να εξουδετερώσουν τις εχθρικές ναυτικές μονάδες και τις επάκτιες πυροβολαρχίες που είχαν επανδρωθεί από τους Γερμανούς στη περιοχή του Νάρβικ. Ο ναύαρχος Ουϊτγορθ συμμετείχε στην επιχείρηση επιβαίνοντας στο ”Warspite”. Το παλαιό αυτό θωρηκτό και τα αντιτορπιλικά HMS “Kimberley”, HMS “Eskimo”, HMS “Bedovin”, HMS “Cossack”, HMS “Hero”, HMS “Punjabi”, HMS “Icarus”, HMS “Forester” και HMS “Foxhound” εισήλθαν στο φιόρδ Βεστ τις απογευματινές ώρες της ίδιας ημέρας.
Λίγες ώρες πριν ένα βρετανικό Swordfish είχε αναφέρει την παρουσία δύο γερμανικών αντιτορπιλικών που έπλεαν στο φιόρδ Οφότ, 32 km δυτικά του Νάρβικ. Επρόκειτο για το “Hermann Kunne” και το “Erich Koelner” τα οποία κατευθύνονταν προς τη περιοχή του Τάρσταντ, απ΄ όπου θα ενέδρευαν εναντίον πιθανής εχθρικής δράσης προς το Νάρβικ. Το “Kunne” άρχισε να ανταλλάσσει πυρά με το βρετανικό στολίσκο, ενώ το “Koelner” το οποίο έπλεε με δυσκολία λόγω των ζημιών που είχε υποστεί κατά τη προηγούμενη ναυμαχία, προσάραξε στη νότια ακτή του φιόρδ. Γύρω του συγκεντρώθηκαν για να το αποτελειώσουν τα αντιτορπιλικά “Eskimo”, “Bedovin” και “Punjabi”.
Στο Νάρβικ το “Wolfgang Zenker”, το “Bernd von Arnim” και το “Hans Ludemann” κατάφεραν να ανακτήσουν εγκαίρως πίεση ατμού και συνενώθηκαν με το “Kunne” για να αντιμετωπίσουν τους Βρετανούς. Οι αντίπαλοι στάθηκαν και αντάλλαξαν επί αρκετή ώρα κανονιοβολισμούς και τορπίλες, χωρίς όμως ουσιαστικό αποτέλεσμα. Κατόπιν τα γερμανικά αντιτορπιλικά, έχοντας περιορισμένα αποθέματα πυρομαχικών, αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν προς το εσωτερικό του φιόρδ Ρόμπακ. Το “Kunne” καταδιωκόμενο από τους Βρετανούς, εξώκειλε στο βόρειο άκρο του φιόρδ, όπου σε λίγο τορπιλίστηκε από το “Eskimo”. Μέσα στο λιμάνι του Νάρβικ, το “Erich Giese” προσπαθούσε ακόμα να ανεβάσει πίεση ατμού για να θέσει σε λειτουργία τις μηχανές του. Πριν ακόμα ολοκληρώσει τη διαδικασία αυτή, άρχισε να κινείται με μικρή ταχύτητα προς την έξοδο του λιμανιού, απ΄όπου εξαπέλυσε ανεπιτυχώς τρεις τορπίλες εναντίον των βρετανικών σκαφών.
Εναντίον του αλλά και προς το ακινητοποιημένο σε μια αποβάθρα το “Diether von Roeder”, λόγω των μεγάλων ζημιών που είχε υποστεί τη 10η Απριλίου, στράφηκαν τα πυρά των βρετανικών αντιτορπιλικών και του “Warspite” που ακολουθούσε. Στη συνέχεια το “Cossak”και το “Foxhound” πέρασαν ανάμεσα στα ναυαγισμένα πλοία στο λιμάνι και έπληξαν τα δύο γερμανικά σκάφη με τορπίλες, αναγκάζοντας το “Giese” να προσαράξει και να εγκαταλειφθεί από το πλήρωμά του, ενώ το “Diether von Roeder” βυθίστηκε στη θέση όπου βρισκόταν.
Μετά από αυτό τέσσερα βρετανικά αντιτορπιλικά με επικεφαλής το “Eskimo”, προσπάθησαν να εισέλθουν στο φιορδ Ρόμπακ, όπου είχαν καταφύγει τα υπόλοιπα γερμανικά σκάφη. Το “Thiele” κρυμμένο δίπλα σε μια απότομη πλαγιά του φιορδ, πυροδότησε τη τελευταία τορπίλη που διέθετε εναντίον του προπορευόμενου βρετανικού σκάφους. Η τορπίλη έπληξε το “Eskimo” ακριβώς στο ύψος του Νο 1 πύργου πυροβόλων της πλώρης του, αναγκάζοντάς το να αποσυρθεί με δυσκολία. Έπειτα τα βρετανικά αντιτορπιλικά επανέλαβαν την απόπειρα εισόδου τους στο φιόρδ. Στο εσωτερικό του βρήκαν πλέον το “Thiele”, το “Zenker”, το “von Arnim” και το “Ludemann”αχρηστευμένα, καθώς είχαν οδηγηθεί από τα πληρώματά τους στα αβαθή ύδατα των ακτών όπου προσάραξαν. Οι Γερμανοί τα είχαν ήδη εγκαταλείψει και ανηφόριζαν στις πλαγιές του φιορδ, κατευθυνόμενοι προς τη σιδηροδρομική γραμμή.
 |
| Ο Petty Officer Scott με τον "Pluto", την μασκώτ του αντιτορπιλικού HMS COSSACK. Ο Pluto “πήρε μέρος” σε όλες τις ναυμαχίες που συμμετείχε το αντιτορπιλικό μεταξύ άλλων του Νάρβικ και του επεισοδίου Altmark. ΦΩΤΟ: Imperial War Museums © IWM A 1597, https://www.iwm.org.uk/ |
Οι Βρετανοί περιορίστηκαν στο να αποτελειώσουν τα γερμανικά σκάφη με τορπίλες και έπειτα στις 18.30 κατευθύνθηκαν με προφυλάξεις προς το φιόρδ Οφότ. Μετά από μια σύντομη στάση για να παραλάβουν τους επιζώντες του πληρώματος του “Hardy” στο Μπάλαγκεν, εξήλθαν από το φιόρδ Βεστ στην ανοικτή θάλασσα τα ξημερώματα της επόμενης ημέρας. Οι Γερμανοί είχαν υποστεί την πρώτη μεγάλη τους ήττα κατά τον Β΄ΠΠ. Παρά το γεγονός ότι οι άνδρες των Ορεινών Δυνάμεων του Στρατηγού Ντιτλ κατείχαν το Νάρβικ, και η Luftwaffe κυριαρχούσε στον ουρανό της Σκανδιναβίας, ο Βρετανικός Στόλος εξακολουθούσε να ελέγχει ολόκληρη τη δυτική ακτή της Νορβηγίας, αποτρέποντας για την ώρα κάθε προσπάθεια ανεφοδιασμού από τη θάλασσα των αποβιβασθέντων γερμανικών δυνάμεων.
Ο ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ
Το Νάρβικ παρέμεινε το 1940 το κλειδί για τον έλεγχο της βόρειας Νορβηγίας. Μετά τη νικηφόρα για τους Βρετανούς ναυμαχία της 13ης Απριλίου, οι Σύμμαχοι αποφάσισαν τελικά να αποβιβάσουν ένα εκστρατευτικό σώμα στο Χάρσταντ, 70 km βόρεια από το φιόρδ του Οφότ. Από εκεί με μεγάλες δυσκολίες, κυρίως λόγω των δυσμενών καιρικών συνθηκών και των ορεινών όγκων που μεσολαβούσαν, μπόρεσαν να καταλάβουν το Νάρβικ στις 28 Μαΐου 1940. Ήταν όμως πλέον αργά επειδή από τις 10 Μαΐου οι Γερμανοί είχαν εισβάλλει στη Γαλλία και στις Κάτω Χώρες, με αποτέλεσμα να έχει υποβιβαστεί η σημασία της εκστρατείας στη Νορβηγία από τους Συμμάχους. Έτσι, έπειτα από εκτεταμένες καταστροφές και ανατινάξεις που προκάλεσαν στις λιμενικές και στις σιδηροδρομικές εγκαταστάσεις, από τις 4 μέχρι τις 8 Ιουνίου, οι άνδρες των βρετανικών και των γαλλικών δυνάμεων εγκατέλειψαν το Νάρβικ και μεταφέρθηκαν με πολεμικά σκάφη στη Βρετανία.
Παρά το αίσιο τέλος για τους Γερμανούς, η εκστρατεία στη Νορβηγία στοίχισε ακριβά στο Γερμανικό Ναυτικό. Εκτός από τις βυθίσεις , των καταδρομικών “Blucher”, “Karisruhe” και “Koenigsberg”, του σκάφους υποστήριξη “Brummer” και οκτώ υποβρυχίων που σημειώθηκαν κατά την επιχείρηση “Weserubung”, η απώλεια των δέκα πολεμικών σκαφών μέσα στο φιόρδ του Νάρβικ, αντιπροσώπευε το 1940 το ήμισυ της συνολικής δύναμης αντιτορπιλικών που διέθετε το Kriegsmarine.
ΠΗΓΗ: Περί Αλός https://perialos.blogspot.com/2020/10/1940_15.html
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Gerd Bottger: NARVIK IM BILD, Gerhard Stalling, Verlag/Oldenburg I.O/Berlin, 1941.
(2) Ραιημόν Καρτιέ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ Β΄ΠΠ, Larrousse & Paris-Match, Γαλλία.
(3) Yves Buffetaut: GUERRE DANS LE GRAND NORD (1) – NORVEGE 1940, “Armes Militaria” Magazine, Hors-Serie No 49, Histoire et Collections, Παρίσι, 2003.
(4) Bekker Cajus: HITLER’S NAVAL WAR, Doubleday & Co., London 1974.
(5) Von der Porten, Edward P.: THE GERMAN NAVY IN WORLD WAR TWO, Thomas Y., Crowell Company, UK, 1969.
(6) Διευθύνσεις στο διαδίκτυο.
(7) Αρχείο Ιωάννη Πετρογιάννη, Χανιά, Κρήτη.
(8)
Nordland
Red Cross Museum, Νάρβικ.
