ΟΙ ΤΡΑΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ ΣΤΑ ΓΑΛΕΟΝΙΑ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ ΤΩΝ ΙΝΔΙΩΝ

Περί Αλός

Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου
Συγγραφεύς-Ερευνήτρια Ναυτικής Ιστορίας

 

 

Η καμπάνα του ισπανικού γαλεονιού ΑΝΔΑΛΟΥΣΙΑ
ΦΩΤΟ: Greg's Southern Ontario (Catching Up Slowly) 
https://www.flickr.com/photos/57156785@N02/

«Ο Δρόμος των Ινδιών» αποτελείτο από ένα δίκτυο σταθμών που είχε οργανώσει η Ισπανία με αφετηρία το ποτάμιο λιμάνι της Σεβίλης, για να συνδέσει την μητρόπολη με τις αποικίες στην Ασία και την Αμερική (16^ος-17^ος αιώνας). Το γαλεόνι [1] ήταν ο απόλυτος πρωταγωνιστής στις θαλάσσιες μεταφορές στο απόγειο του ισπανικού εμπορίου μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής. Επρόκειτο για ένα μεγάλου εκτοπίσματος και ανθεκτικής κατασκευής σκάφους, με ικανή χωρητικότητα και μεγάλη ιστιοφορία. Σχεδιάστηκε με σκοπό να χρησιμοποιείται κυρίως ως εμπορικό πλοίο, διαθέτοντας παράλληλα και αμυντικές δυνατότητες για την αντιμετώπιση των θαλάσσιων απειλών της εποχής. Προοριζόταν για τη μεταφορά αγαθών (όπως μετάξι, μπαχαρικά, πορσελάνες) αλλά και  πολύτιμων μετάλλων (χρυσός, άργυρος).

Η μεγαλόπρεπη παρουσία των γαλεονιών και η μεταφορά του πολύτιμου φορτίου τους γοήτευε τον κόσμο των θαλασσινών. Τα συναντούμε με τις επιβλητικές ονομασίες «γαλεόνια του Δρόμου των Ινδιών» ή «γαλεόνια του Δρόμου» ή γαλεόνια του Δρόμου του Ασημιού». Προκειμένου να ενισχύσουν την προστασία τους από αιφνίδιες απειλές, συνήθως έπλεαν σε νηοπομπές. Κάθε νηοπομπή συνοδευόταν από πολεμικά γαλεόνια (γαλεόνια της «Αρμάδας»), τα οποία ήσαν εξοπλισμένα με πυροβόλα για την αντιμετώπιση εχθρικών ή πειρατικών επιθέσεων.

Ωστόσο σε αντιπαράθεση με τη γοητεία του ονόματος και του πολύτιμου φορτίου που μετέφεραν, οι συνθήκες διαβίωσης των επιβαινόντων και ιδιαιτέρως των κατωτέρων πληρωμάτων, ήταν απαράδεκτες και εξαιρετικά επισφαλείς για την υγεία των ναυτών.

Διατροφή

Η διατροφή σε γενικές γραμμές ήταν φτωχή σε πρωτεΐνες, σε βιταμίνες και ιχνοστοιχεία, καθώς και στη λήψη φρέσκου ύδατος. Η έλλειψη ψυγείου και τα μακροχρόνια ταξίδια σε διαφορετικές κλιματικές συνθήκες, καθιστούσαν την συντήρηση φρέσκων τροφίμων (λαχανικών και φρούτων) ιδιαίτερα προβληματική. Εκείνη την εποχή το αλάτι αποτελούσε το μόνο μέσο συντηρήσεως των τροφίμων. Για τον λόγο αυτό η διατροφή του πληρώματος περιοριζόταν αποκλειστικώς σε παστά προϊόντα (κρέας και ψάρι). Θερμοδυναμικά η συγκεκριμένη τροφή δεν κάλυπτε τις ενεργειακές ανάγκες που απαιτούσε ο οργανισμός των πληρωμάτων που δοκιμαζόταν σε σκληρές συνθήκες. Σε γενικότερο επίπεδο και ειδικά στα υπερπόντια ταξίδια της εποχής των ανακαλύψεων και αργότερα, παρατηρήθηκε ότι η έλλειψη νωπών προϊόντων στα πλοία και η ευρεία κατανάλωση προϊόντων διατηρημένων στο αλάτι, αποτέλεσε την κύρια αιτία απώλειας μεγάλου μέρους των πληρωμάτων στη θάλασσα.

Όμως θα πρέπει να σημειωθεί, ότι εξαιτίας μιας υποτυπώδους, μεσογειακής διατροφής, στην οποία εμπεριέχονταν ελαιόλαδο, ξύδι, ελιές, κρεμμύδια και σκόρδο, οι Ισπανοί δεν φαίνεται να υπέφεραν από σκορβούτο, την «μάστιγα των ναυτικών», σε αντίθεση με άλλους ανταγωνιστικούς ναυτικούς λαούς [2].

 

Τα πληρώματα στα γαλεόνια έπρεπε να είναι ευκίνητα και ρωμαλέα,

ικανά να αναρριχώνται στην πολύπλοκη εξαρτία του ιστιοφόρου κάτω

από οποιαδήποτε συνθήκη θαλάσσης.

ΦΩΤΟ: Πίνακας του Anton Otto Fischer (1882-1962) http://americangallery.wordpress.com/2010/09/30/anton-otto-fischer-1882-1962/

 

Πόσιμο και βρώμικο νερό

Παρά την παρουσία του «βαρελά» [3] στα γαλεόνια, η αποθήκευση ποσίμου ύδατος στα βαρέλια δεν εξασφάλιζε την σωστή συντήρησή του. Οι υψηλές θερμοκρασίες στα τροπικά κλίματα και η πλημμελής καθαριότητα που επικρατούσε εν πλω, αρκούσαν για να μολυνθεί. Οι ναύτες πλένονταν σπάνια και συχνά επιβιβάζονταν για το πολύμηνο ταξίδι με μία μόνο αλλαξιά (ή και χωρίς αυτή). Μετά από μερικές ημέρες πλεύσεως η σεντίνα γέμιζε με βρώμικα νερά. Η αποκρουστική μυρωδιά των σεντινόνερων απλωνόταν σε όλο το πλοίο μέσω της κεντρικής αντλίας, η οποία βρισκόταν στο μέσον του πλοίου, στον ιστό της μαΐστρας και επικοινωνούσε με την σεντίνα.

Η ανθυγιεινή κατάσταση μέρα με την μέρα χειροτέρευε και ενισχυόταν  ακόμη περισσότερο από το γεγονός ότι τα σεντινόνερα διαπότιζαν τα χαλίκια που χρησίμευαν ως έρμα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας επιπρόσθετος νοσογόνος παράγοντας. Έχει εν πολλοίς αναφερθεί ότι κάποια γαλλικά γαλεόνια έφθασαν στο ύψιστο σημείο του νοσογόνου παράγοντος, καθώς θάβονταν νεκροί στα έρματα [4].

Το έρμα δεν μπορούσε να καθαριστεί και η διαρκούσα μολυσματική κατάσταση μπορούσε να επιφέρει διάβρωση στις ξύλινες επιφάνειες αλλά και σημαντικά προβλήματα στην υγεία των επιβαινόντων.

Επίσης η δυσοσμία από τα σεντινόνερα ήταν  πόλος έλξεως πλήθους παρασιτικών ζωυφίων και τρωκτικών. Τα γαλεόνια του 1622, κατά την επιστροφή τους στην Αβάνα (περιλαμβανομένου και του Nuestra Señora de Atocha) μαστίζονταν από αρουραίους. Αναφέρεται ότι πάνω από 1.000 σκοτώθηκαν σε ένα μόνο γαλεόνι! [5]. Επιπροσθέτως κατσαρίδες, σκορπιοί, μύγες και ψείρες ήταν σχεδόν μόνιμοι επιβάτες. Παρά το γεγονός ότι συχνά απολύμαναν τις χαμηλότερες καμπίνες δεν υπήρχε τρόπος να απαλλαγούν από τις μύγες και τις ψείρες, από όποιο κοινωνικό στρώμα και αν προέρχονταν επιβάτες και πληρώματα.

Ο παράγων χρόνος

Ο χρόνος σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε να σταθεί σύμμαχος. Ακόμα και στην περίπτωση που οι πλοιοκτήτες πίεζαν για συντομότερη διάρκεια του ταξιδιού, ιδιαίτερα όταν το καράβι ήταν χρονοναυλωμένο, το αποτέλεσμα ήταν πάντα κατά της υγείας των επιβαινόντων. Οι Κυβερνήτες στην προσπάθειά τους να εκμεταλλευτούν και την ελάχιστη αλλαγή του ανέμου για να κινηθούν με την μέγιστη ταχύτητα, ασκούσαν πίεση στα πληρώματα. Εκείνα έπρεπε διαρκώς να αλλάζουν και να ρυθμίζουν τα ιστία, σε οποιαδήποτε καιρική συνθήκη και να εργάζονται σκληρά, γεγονός που επέφερε διττό αποτέλεσμα: την ασθένεια και την εξέγερση.

Ασθένειες - τραυματισμοί

Οι τροφικές δηλητηριάσεις, η δυσεντερία  και τα λοιμώδη νοσήματα (εξανθηματικός τύφος, μπέρι-μπέρι, ελονοσία, πανώλη) είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην προσβολή των πληρωμάτων.

Η σκληρή εργασία εν πλω ήταν επίσης και η αιτία ποικίλων ατυχημάτων.

Ατυχήματα που συνέβαιναν κατά τη διάρκεια της εργασίας ήταν αρκετά, κυρίως από πτώσεις, οι οποίες προκαλούσαν κρανιοεγκεφαλική κάκωση και κατάγματα. Η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη δεν επαρκούσε και πολλές φορές ο ασθενής ακρωτηριαζόταν ή πέθαινε. Η κατάσταση ήταν χειρότερη στα πολεμικά γαλεόνια. Κατά τη διάρκεια μιας μάχης ο τραυματισμένος αναγκαστικά μεταφερόταν στα πιο προστατευμένο  σημείο της μάχης, που ήταν ο χώρος της σαβούρας. Εκεί όμως τα τραύματα μολύνονταν από τη ανθυγιεινή κατάσταση του χώρου, σε σημείο ώστε να μην δέχονται πλέον θεραπεία και να προκαλείται γάγγραινα.

 

Ισπανικό γαλεόνι σε πλήρη ιστιοφορία.

ΦΩΤΟ: Πίνακας του Anton Otto Fischer (1882-1962) http://americangallery.wordpress.com/2010/09/30/anton-otto-fischer-1882-1962/

Εξεγέρσεις

Σε περιπτώσεις που το πλήρωμα εξεγείρετο οι ποινές ήταν βαρύτατες. Οι περισσότερες είχαν σκοπό τον βασανισμό ώστε να παραδειγματίσουν τους υπόλοιπους άνδρες. Πολλές τιμωρίες όμως ήταν τόσο σκληρές που ο βασανιζόμενος δεν άντεχε και ξεψυχούσε. Έχουν διασωθεί γκραβούρες της εποχής, ημερολόγια επιβατών που απαριθμούν πολλούς «ευρηματικούς» τρόπους τιμωρίας, όπως το πέρασμα από την καρίνα, το κρέμασμα από τον ιστό κ.ο.κ. Χειροπέδες (δεσμά) επίσης χρησιμοποιούνταν κατά κόρον για παραδειγματισμό και σωφρονισμό. Ενδεχομένως σε σοβαρές κατηγορίες εις βάρους μέλους πληρώματος ή επιβάτου τα δεσμά να χρησιμοποιούνταν για να κρατήσουν έναν ύποπτο μέχρι το πλοίο να φθάσει σε λιμάνι που στέγαζε κάποιο δικαστήριο. Εκτός από τα γαλεόνια του δουλεμπορίου,  ευρήματα από σιδερένια δεσμά, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν αμιγώς για σωφρονισμό, ανακαλύφθηκαν και αλλού όπως μεταξύ άλλων γαλεονιών, στο «Nuestra Señora de Atocha» [6]. Τα δεσμά αυτού του είδους είναι γνωστά ως «grilletes» στα ισπανικά, και «bilboes» στ’ αγγλικά και αποτελούν μέχρι σήμερα τα μόνα ανιχνεύσιμα αποδεικτικά τιμωρίας στον ενάλιο αρχαιολογικό χώρο.

http://perialos.blogspot.gr/2013/04/blog-post_8.html

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ιστιοφόρο πλοίο, δίχως κουπιά, εξέλιξη της καραβέλας και της καράκας, μικτού ρόλου (πολεμικό και εμπορικό) με τρία καταστρώματα, μεγάλη χωρητικότητα και συνήθως βαρύ οπλισμό. Έφερε δύο ή τρία κατάρτια με τετράγωνα ιστία. Ναυπηγήθηκε και χρησιμοποιήθηκε από τους Ισπανούς, εν συνεχεία από τους Πορτογάλους και τελευταία από τους Βρετανούς οι οποίοι και το τελειοποίησαν.  Έδρασε από τα τέλη του 16^ου αιώνα και κυριάρχησε για 2,5 περίπου αιώνες.

[2] Konstam 2004, σελ. 35.

[3] Υπεύθυνος για την σωστή συντήρηση ποσίμου ύδατος και ζύθου στα βαρέλια.

[4] Richard Platt, 1993: “Man of War”, London, σελ. 11.

[5] Konstam 2004, σελ. 34.

[6] Malcom, 2006: Crime and Punishment on a Galleon: The Shackles of the «Nuestra Señora de Atocha».

 

ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου.

«Η Ναυπηγική το 17^ο αιώνα», περιοδικό «Μεγάλα Ιστιοφόρα», (Αθήνα: De Agostini Hellas Ltd. 2003).

Τσάκου, 2011: Ειρήνη Σαρόγλου – Τσάκου, «Υγεία εν πλω» (Αθήνα: Διεθνές Κέντρο Ναυτικής Έρευνας και Παράδοσης Μ.Κ.Ο. – Ίδρυμα «Μαρία –Τσάκος, 2011).

Χαρλαύτη, 2011: Τζελίνα Χαρλαύτη, «Ιστορία και Ναυτιλία 16^ος-20^ος αιώνας», (Αθήνα: Στάχυ, 2001)

Keith, 1998: Donald H. Keith, "Shipwrecks of the Explorers" in Ships and Shipwrecks of the Americas, George F. Bass, ed., (New York: Thames and Hudson,  1988).

Konstam 2004: Angus Konstam, «Spanish Galeon 1530 – 1690», (Oxford: Osprey Bublishing, 2004).

Malcom, 2006: Corey Malcom, «Crime and Punishment on a Galleon: The Shackles of the Nuestra Señora de Atocha», The Navigator: Newsletter of the Mel Fisher Maritime Heritage Society, Vol.22 No.1, January/February 2006.

 

 

Το Περί Αλός προτείνει:

Τα σιδερένια δεσμά του «Nuestra Señora de Atocha». Πιέσατε ΕΔΩ