Η ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΥ ΠΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ Β' ΜΕΡΟΣ

Περί Αλός

Του Πλοιάρχου (ΥΙ) Π.Ν.

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΔΙΑΜΑΝΤΗ

και του Αρχικελευστή (Νοσ.)

ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΤΣΑΒΟΥ

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ναυτική Επιθεώρηση»,

τ. 581, σελ. 157, ΙΟΥΝ – ΑΥΓ 2012. Αναδημοσίευση στο

Περί Αλός με την έγκριση της «Ναυτικής Επιθεωρήσεως»

 

…συνέχεια από το Α’ ΜΕΡΟΣ

 

Ο επίατρος Πέτρος Αποστολίδης

(Παύλος Νιρβάνας).

ΦΩΤΟ: Ναυτική Επιθεώρηση.

 Από τη μελέτη των «Πρακτικών Συνεδριάσεων» της «Ανωτάτης Ναυτικής Υγειονομικής Επιτροπής» της εποχής εκείνης δεν προκύπτει να έχει διαφοροποιηθεί ο τρόπος, με τον οποίο πραγματοποιούνταν οι συνεδριάσεις της Επιτροπής ούτε και να έχουν αλλάξει οι τόποι στους οποίους συνεδρίαζε∙ εκείνο όμως, που προκύπτει είναι ο μεγάλος επιπολασμός των μεταδοτικών νοσημάτων ανάμεσα στο στρατευμένο προσωπικό∙ κρούσματα εξανθηματικού τύφου, μηνιγγίτιδας, ελονοσίας και προπάντων χολέρας ήταν τα κυριότερα, τα οποία έπληξαν τους αντιπάλους στρατούς, η επιτυχής αντιμετώπιση των οποίων εξασφαλίστηκε με την έγκαιρη εφαρμογή προληπτικών μέτρων, που επέβαλε το Γενικό Στρατηγείο με διαταγή που εξέδωσε στις 7 Απριλίου 1913, η οποία αφορούσε σε υγειονομικές καθάρσεις πλοίων, εγκατάσταση υγειονομικών ζωνών και λοιμοκαθαρτηρίων, ίδρυση αντιχολερικών συνεργείων και τέλος υποχρεωτικό εμβολιασμό όλου του στρατιωτικού προσωπικού με αντιχολερικό εμβόλιο [18], αποτέλεσμα έμπνευσης του επιτίμου αρχιάτρου και καθηγητή Υγιεινής και Μικροβιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνου Σάββα (1861-1929), με το οποίο ελαττώθηκε κατά 14 φορές η νοσηρότητα και κατά 13 φορές η θνησιμότητα στα ελληνικά στρατεύματα και στον άμαχο πληθυσμό, που εμβολιάστηκαν κανονικά με δύο δόσεις εμβολίου [19].
Παρά τα ικανοποιητικά μέτρα προφύλαξης, που ελήφθησαν εναντίον των λοιμωδών νοσημάτων, κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, εντούτοις δεν έλειψαν τα περιστατικά ελονοσίας, τα οποία απασχόλησαν τις συνεδριάσεις της ΑΝΥΕ εκείνη την εποχή.
Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι ο «Σύλλογος Περιστολής Ελωδών Νόσων», που ιδρύθηκε το 1905 με πρωτοβουλία του Κωνσταντίνου Σάββα και του Ιωάννη Καρδαμάτη (1859-1942), συνέβαλε καθοριστικά στην εκπληκτική μείωση της νοσηρότητας των ελληνικών στρατευμάτων από ελονοσία [20].
Τα επιβατηγά πλοία της Πανελλήνιας Ατμοπλοΐας «Ιωνία» και «Αλβανία», τα οποία είχαν κατάλληλα μετασκευαστεί σε πλωτά νοσοκομεία, χρησιμοποιήθηκαν για τις διακομιδές των τραυματιών και ασθενών από τα
μέτωπα του πολέμου στα νοσοκομεία της Ζώνης των Μετόπισθεν και του Εσωτερικού∙ εκτός αυτών χρησιμοποιήθηκαν και τα πλοία της ποντοπόρου ναυτιλίας «Θεμιστοκλής», «Αθηνά» και «Ουράνα», κατάλληλα διασκευασμένα για τις ανάγκες πολέμου [21].
Στον πρόλογο της «Εκθέσεώς» του προς τη Διεύθυνση της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Στρατιωτικών, ο υφηγητής της Ουρολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Βαρθολομαίος Γκίζης (1866-μετά το 1930), έφεδρος γιατρός, διευθυντής της «Αλβανίας» κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, εξήρε αιτιολογημένα την επιλογή των νοσοκομειακών πλοίων ως των καλυτέρων μέσων διακομιδής τραυματιών και ασθενών καθώς και την ευεργετική επίδραση του θαλασσίου περιβάλλοντος στην ταχεία αποκατάσταση της υγείας αυτών:
«Τα πλωτά νοσοκομεία κρίνονται τα νυν ως εν εκ των καταλληλοτέρων μέσων προς άνετον διακομιδήν των τραυματιών και μάλιστα των παθολογικών εκ των μερών των πολεμικών επιχειρήσεων. Και τούτο, διότι διά της μεταφοράς των τραυματιών διά του προμνημονευθέντος μέσου ου μόνον εξασφαλίζεται η άνετος διακομιδή αυτών, εις ο μέρος προορίζονται, αλλά και επιτυγχάνεται εν τω ελαχίστω χρόνω των πλόων τροποποίησις ή μετατροπή της νοσηράς καθόλου καταστάσεως των τραυματιών επί τα βελτίω και αύξησις της ζωτικότητος του οργανισμού αυτών.
Το τοιούτον εριδήλως οφείλεται εις την αδιάπαυστον εισπνοήν θαλασσίου αέρος κεκορεσμένου ηλεκτρισμού και οζονίου, αέρος βρίθοντος στοιχείων ιωδιούχων και όντος πυκνοτέρου και σταθερωτέρας θερμοκρασίας του της ξηράς τοιούτου, αποκαθαριζομένου δε διά των ανέμων και των κυμάτων και πλήρους φωτός, και εις την εντεύθεν διέγερσιν απασών των λειτουργιών των ποικίλων οργάνων της οικονομίας, ήγουν της ορέξεως, της πέψεως, της αφομοιώσεως και των διαφόρων χημισμών της στοιχειώδους θρέψεως» [22].
Καίτοι όμως οι διακομιδές με τα πλωτά νοσοκομεία εξασφάλιζαν τις καλύτερες συνθήκες στην αποκατάσταση των απωλειών υγείας, εντούτοις o ανθυποπλοίαρχος Γκούρας Μαμούρης (1888-1912), που τραυματίστηκε από θραύσμα οβίδας κατά τη διάρκεια της «ναυμαχίας της Έλλης» στις 3 Δεκεμβρίου 1912, κατά τη μεταφορά του με το πλωτό νοσοκομείο «Ιωνία» απεβίωσε 15 ημέρες αργότερα, υποκύπτοντας στη μόλυνση του τραύματός του από αεριογόνο γάγγραινα, πάθηση μοιραία εκείνη την εποχή, που δεν υπήρχαν τα αντιβιοτικά∙ οι μακροχρόνιες ανακρίσεις, που ακολούθησαν για την εξακρίβωση των αιτίων του μοιραίου, οδήγησαν σε απόταξη το έτος 1918 δύο εκ των αρίστων γιατρών του Ναυτικού, του επιάτρου Παπαδόπουλου και του υπιάτρου Λάμψα, οι οποίοι υπηρετούσαν στην «Ιωνία» εκείνη την εποχή και θεωρήθηκαν ως υπεύθυνοι [23].
Το πλωτό νοσοκομείο «Ιωνία», το οποίο συγκροτήθηκε για τις ανάγκες του Στόλου είχε κυβερνήτη τον αντιπλοίαρχο Σταύρο Αγγελή (1850-1927), έναν από τους πιο αγαπητούς και άξιους αξιωματικούς του Ναυτικού εκείνης της εποχής, και διευθυντή της ιατρικής υπηρεσίας αρχικά τον επίατρο Πάνο Παπαδόπουλο (1862-;), ο οποίος αντικαταστάθηκε μετά τη «ναυμαχία της Έλλης» από τον αρχίατρο Ιωάννη Τσαμπρή (1866-1941)∙ διέθετε αίθουσες χειρουργείων και επιδέσεων και είχε μόνιμο αγκυροβόλιο στον όρμο του Μούδρου [24].
Το πλωτό νοσοκομείο «Αλβανία» οργανώθηκε και συντηρήθηκε με δαπάνες της πριγκίπισσας Μαρίας Βοναπάρτη [25] (1882-1962)∙ διέθετε 250 κρεβάτια νοσηλείας και κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων πραγματοποίησε 17 πλόες από τα λιμάνια της Θεσσαλονίκης, του Ελευθεροχωρίου, της Πρέβεζας, του Δυρραχίου, της Αιδηψού, της Χαλκίδας και του Βόλου προς τα λιμάνια των Πατρών, του Πειραιά και της Κέρκυρας, διακομίζοντας περί τους 16.000 τραυματίες και ασθενείς [26].

ΦΩΤΟ: Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου Περί Αλός

Πιστεύουμε, ότι το κείμενο της αναφοράς του διευθυντή της Υγειονομικής Υπηρεσίας των Μετόπισθεν Μακεδονίας αρχιάτρου Σόλωνα Χωματιανού (1854-1918) σκιαγραφεί ικανοποιητικά το ρόλο των πλωτών νοσοκομείων κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων∙ το παραθέτουμε αυτούσιο:
«Επίσης προς μεταφοράν των τραυματιών εκ Θεσσαλονίκης εις Πειραιά κατά τον Έλληνο-Τουρκικόν πόλεμον εχρησιμοποιήθη πλειστάκις το Πλωτόν Νοσοκομείον “Αλβανία”, όπερ, υπό την προστασίαν της Α.Β. Υψηλότητος της Πριγκηπίσσης Μαρίας διατελούν και δαπάνη ταύτης συντηρουμένον, τα μάλα συνετέλεσεν εις την άνετον και ταχείαν διακομιδήν τούτων εις τα ενδότερα της χώρας. Το πλωτόν τούτο Νοσοκομείον, διαθέτον 250 περίπου κλίνας Brechot-Desprez-Ameline, αίθουσαν εγχειρήσεων και επιδέσεως τραυματιών μεθ’ όλων των χρησίμων εργαλείων και ειδών επιδέσεως, παρέσχε μεγίστας υπηρεσίας εις το Στράτευμα και εκίνησε τον θαυμασμόν όλων των επισκεφθέντων αυτό ξένων Ιατρών και Αξιωματικών. Κατά δε τον Έλληνο-Βουλγαρικόν πόλεμον, πλην της “Αλβανίας”, εχρησιμοποιήθη και το έτερον πλωτόν Νοσοκομείον του Στόλου “Ιωνία”, δι’ αμφοτέρων δε τούτων, δαπάνη της Κυβερνήσεως, μετηνέχθησαν άπαντες σχεδόν οι τραυματίαι εκ Θεσσαλονίκης εις Βόλον, Πάτρας, Κέρκυραν και Πειραιά. Αλλά και κοινά ατμόπλοια επιτάξεως, και δη Υπερωκεάνεια, εχρησιμοποιήθησαν προς μεταφοράν τραυματιών και κατά τον πρώτον πόλεμον και κατά τον δεύτερον, εξ Ελευθεροχωρίου, Θεσσαλονίκης και Τσάγεζι μέχρι Πειραιώς. Τοιαύτα εν ολίγοις τα μεταγωγικά μέσα, ων χρήσιν εποιήσατο η Υγειονομική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατεύματος κατά την διάρκειαν των δύο πολέμων, Έλληνο-Τουρκικού και Έλληνο-Βουλγαρικού, δι’ ων μετηνέχθησαν, κατά το μάλλον ή ήττον εγκαίρως και καλώς, πλην μονομερών γεγονότων εν αρχή του Έλληνο-Τουρκικού πολέμου παρατηρηθέντων, άπαντες οι τραυματίαι και ασθενείς από των πεδίων των μαχών εις τα Νοσοκομεία των διαφόρων πόλεων και εκείθεν εις το εσωτερικόν της χώρας και την πρωτεύουσαν» [27].
Θεωρούμε, ότι η μέχρι τώρα αδρή εξιστόρηση της λειτουργίας της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Ναυτικού θα ήταν ατελής, αν δεν ενσωματώναμε στο παρόν κείμενο τις υποδείξεις, που περιλαμβάνονταν στις οδηγίες μάχης του Αρχηγού Στόλου της εποχής των Βαλκανικών Πολέμων Παύλου Κουντουριώτη, οι οποίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο υγειονομικό ενδιαφέρον και φανερώνουν το αμέριστο ενδιαφέρον του ναυάρχου για τη διατήρηση της υγείας των πληρωμάτων των πλοίων του. Τις παραθέτουμε εδώ αντί επιλόγου:
«α΄. Δέον, τα πληρώματα να καταπονώνται όσον το δυνατόν ολιγώτερον, ιδίως οι σκοπευταί. Οι Κυβερνήται πρέπει φροντίσωσιν ίνα το πλήρωμα και ιδίως οι άνδρες οίτινες λόγω της θέσεώς των είναι οι μάλλον εκτεθειμένοι, αλλάξωσιν ενδυμασίας και φορέσωσιν εντελώς καθαρά ιμάτια, ει δυνατόν δε απολυμασμένα δι’ εμβαπτίσεως εντός δοχείου περιέχοντος διάλυσιν σουμπλιμέ. Πράγματι γνωστόν τυγχάνει ότι ο κυριώτερος λόγος της κακής μορφής ην λαμβάνουσι τα τραύματα είναι τα μικρά τεμάχια της ενδυμασίας άτινα παρασύρει το βλήμα του σώματος.
β΄. Διαρκούσης της μάχης οι μη χρησιμοποιούμενοι άνδρες δέον να κρατώνται προφυλαγμένοι, αλλ’ όπου και αν ευρίσκωνται οφείλουσι να μένωσι προς την πλευράν του εχθρού. Έχει παρατηρηθή ότι η πλευρά αύτη έχει 30% ολιγωτέρους τραυματίας από των άλλων.
γ΄. Εν η περιπτώσει εκραγή οβίς τις έν τινι διαμερίσματι πρέπει αμέσως να σταματήση η λειτουργία των ανεμιστήρων των αντλούντων αέρα εν των διαμερίσματι εκείνω. Εν εναντία περιπτώσει θα απεστέλλετο αήρ δηλητηριώδης εν τοις λεβητοστασίοις ή αλλαχού και οι θερμασταί θα απέθνησκον εξ ασφυξίας. Τούτο συνέβη εν τη μάχη της Τσουσίμας [28].
δ΄. Οι άνδρες οι τυχόν ευρεθησόμενοι εις μέρος ένθα εξερράγη βλήμα τι, δέον ν’ απέλθωσιν αμέσως εκείθεν κρατούντες την αναπνοήν των ίνα μη πάθωσιν εξ ασφυξίας, δεν πρέπει δε να επανέλθωσιν εις τας θέσεις των πριν το διαμέρισμα εκείνο αερισθή τελείως» [29].
http://perialos.blogspot.gr/2013/03/blog-post_22.html

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

 [18] Συνολικά εμβολιάστηκαν 150.000 στρατεύσιμοι με αποτέλεσμα το σημαντικό περιορισμό των κρουσμάτων χολέρας τόσο στο στρατό (μόλις 2.500 κρούσματα με 515 θανάτους) όσο και στον άμαχο πληθυσμό (2.700 κρούσματα με 1.150 θανάτους), τη στιγμή που η Βουλγαρία απαριθμούσε 11.000 κρούσματα, από τα οποία τα 3.600 θανατηφόρα, ποσοστά που δικαιολογούν απόλυτα τη φράση που ειπώθηκε τότε, ότι «η ελληνική ιατρική σύριγξ συνηγωνίσθη με την ελληνική ξιφολόγχη εις το νικηφόρον αποτέλεσμα του Ελληνικού Πολέμου 1912-1913» (Διαμαντή Α., ό.π., Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913, σελ. 140). Περισσότερες λεπτομέρειες βλέπε στην εμπεριστατωμένη μελέτη των Σκαμπαρδώνη Γ., Σχίζα Ν. και Καρδούλη Α., Η επιδημία της χολέρας στο Υγειονομική Υπηρεσία κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, Μέρος Τέταρτο Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος, Κεφάλαιο ΙΗ΄, σσ. 176- 203, έκδοση Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήνα, 2001.

[19] Διαμαντή Α. και Λυμπέρη Σ., Ένας αιώνας Ανωτάτη Ναυτική Υγειονομική Επιτροπή (1905-2005), Ιατρική Επιθεώρηση Ενόπλων Δυνάμεων, 2006, τεύχος 40, σσ. 169- 188.
[20] Βλαδίμηρου Λ., Ο Καρδαμάτης στους Βαλκανικούς Πολέμους και η Συμβολή του Ανθελονοσιακού Αγώνα στη Μεγάλη Νίκη στο Ιωάννης Καρδαμάτης. Ο πρωτεργάτης του Ανθελονοσιακού Αγώνα, σσ. 83-92, εκδοτική παραγωγή Επτάλοφος, Αθήνα, 2006.
[21] Διαμαντή Α. και Δώδου Ι., ό.π., Πλωτά Νοσοκομεία, σσ. 72- 73, 75-76.
[22] Γκίζης Β., Έκθεσις Πεπραγμένων Πλωτού Νοσοκομείου «Αλβανία» κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, Αρχείο Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ. 1679/ΣΤ/15.
[23] Αθανάσαινα Γ., ό.π., Τα Πλωτά Νοσοκομεία στους Βαλκανικούς Πολέμους, σσ. 77-78.
[24] Μολίν Λ., ό.π., σσ. 220- 221.
[25] Για τη συμβολή της Μαρίας Βοναπάρτη στο νικηφόρο αποτέλεσμα των Βαλκανικών Πολέμων βλέπε στο ενδιαφέρον άρθρο του Σχίζα Ν., Οι δραστηριότητες της Μαρίας Βοναπάρτη κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913, Δέλτος, 2009, τεύχος 38, σσ. 27- 29.
[26] Διαμαντή Α., ό.π., σελ. 146.
[27] Χωματιανού Σ., Πλωτά Νοσοκομεία στο Έκθεσις περί της Λειτουργίας της Υγειονομικής Υπηρεσίας κατ’ Αμφοτέρους τους Πολέμους, Παράρτημα (επιμέλεια Γ. Σκαμπαρδώνη), σελ. 348, στο ‘Υγειονομική Υπηρεσία κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, ό.π., Αθήνα, 2001.
[28] Η ναυμαχία των στενών της Τσουσίμα (Tsushima) μεταξύ Κορέας και νότιας Ιαπωνίας το Μάιο του 1905 σφράγισε το τέλος του Ρωσοϊαπωνικού Πολέμου (1904-1905) με την καταστροφή των δύο τρίτων του ρωσικού στόλου.
[29] Σολιώτη Χ., Οι οδηγίες Μάχης του Κουντουριώτη στις Ναυμαχίες του 1912-13, περιοδικό Ναυτική Επιθεώρηση, 1983, τεύχος 424, σσ. 311-323.

 

Το Περί Αλός προτείνει το βιβλίο:

 

Αριστείδης Γ. Διαμαντής, «Το Υγειονομικό των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913 Μέσα από φωτογραφίες & κείμενα εποχής» (Αθήνα: Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών, 2014).