Περί Αλός
Αντιπλοίαρχος (Ο) Δ. Μαυρίκης ΠΝ
Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ναυτική Επιθεώρηση»,
τεύχος 558, σελ. 251, ΣΕΠ-ΝΟΕ. 2006, Εκδόσεις
Υ.Ι.Ν. /Γ.Ε.Ν. Αναδημοσίευση στο Περί Αλός με την
έγκριση της «Ναυτικής Επιθεωρήσεως».
 |
| Στολή Πλωτάρχη του Οικονομικού Κλάδου, 1864-1868 Nicholas A. Panos Designer-Illustrator |
Οι Οικονομικοί αξιωματικοί είναι μετά τους Μάχιμους, ο παλαιότερος κλάδος (ειδικότητα) Αξιωματικών στο Πολεμικό Ναυτικό της νεότερης Ελλάδος.
Αρχικά ονομάζονταν Τροφοδότες και ήταν «βαθμοφόροι» στην ιεραρχία των πληρωμάτων του Εμπορικού Ναυτικού της προεπαναστατικής περιόδου.
Κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης όταν δημιουργήθηκε ο πρώτος Πολεμικός Στόλος, που προερχόταν από τον εξοπλισμένο Εμπορικό Στόλο των νησιών, οι Τροφοδότες των εμπορικών πλοίων συνέχισαν να υπάρχουν και στα πολεμικά πλοία, με τα ίδια καθήκοντα που ήδη είχαν[1].
ΒΑΘΜΟΙ – ΙΕΡΑΡΧΙΑ
Όταν μετά τον απελευθερωτικό αγώνα του έθνους δημιουργήθηκε το νεοελληνικό κράτος, άρχισαν αμέσως και οι πρώτες προσπάθειες για τη συγκρότηση Στρατού και Ναυτικού, σύμφωνα με τα τότε ισχύοντα στις Ευρωπαϊκές χώρες.
Με το Β.Δ. της 3ης Νοεμβρίου 1833, ορίσθηκαν οι βαθμοί των Αξιωματικών και Υπαξιωματικών του νεοσύστατου Ναυτικού, έτσι το προσωπικό επί της οικονομίας (Το σώμα των Οικονομικών Αξιωματικών του Π.Ν.) ιεραρχήθηκε με τους ακόλουθους βαθμούς[2].
- Φροντιστού α’ κλάσεως που αντιστοιχούσε με τον Πλοίαρχο γ’ ή Λοχαγό.
- Φροντιστού β’ κλάσεως που αντιστοιχούσε με τον Υποπλοίαρχο ή Υπολοχαγό.
- Τροφοδότου που αντιστοιχούσε με τον Δόκιμο ή Ανθυπασπιστή της εποχής.
Λίγο αργότερα με Β.Δ. του 1835 καθιερώθηκαν οι παρακάτω βαθμοί Λογιστικοί (Οικονομικοί Αξιωματικοί).[3]
- Ανώτερος Επιμελητής
- Υποεπιμελητής
- Φροντιστής α’ κλάσεως
- Φροντιστής β’ κλάσεως
- Υποφροντιστής
- Ανθυποφροντιστής
- Λογιστής
- Υπολογιστής
Επειδή πολλοί Αξιωματικοί αγνοούσαν την αρχαιότητά τους, τον Μάρτιο του 1838, εκδόθηκε η πρώτη επετηρίδα του ΠΝ, στην οποία αναγραφόταν, κατά αρχαιότητα, όλο το προσωπικό. Οι Αξιωματικοί (Οικονομικοί υπάλληλοι του Ναυτικού) που υπηρετούσαν την 1η Φεβρουαρίου του 1838 ήταν συνολικά 11 (7 υπηρετούσαν στο Ναυτικό Διευθυντήριο, 1 στην επί των Ναυτικών Γραμματεία και 3 στα πλοία του στόλου).
Την 1η Μαρτίου του 1844 εκδόθηκε νέα επετηρίδα. Στην επετηρίδα αυτή αναγράφεται ως αρχαιότερος των Αξιωματικών της Οικονομίας, ο φιλέλληνας ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΟΛΒΕ που ήταν και ο μοναδικός με τον βαθμό του Ανώτερου Επιμελητού (από το 1841) ο επόμενος σε αρχαιότητα ήταν ο Μ. ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ με τον βαθμό του Υποεπιμελητού (από το 1842), επίσης υπήρχαν 15 με τον βαθμό του Φροντιστή α’ κλάσεως και 5 Φροντιστές β΄ κλάσεως. Την περίοδο αυτή υπηρετούσαν συνολικά 36 Οικονομικοί Αξιωματικοί.
Στα δύο μεγαλύτερα πλοία του Στόλου της εποχής εκείνης υπηρετούσαν από ένας Οικονομικός με το βαθμό του Φροντιστή Α΄ στα υπόλοιπα 14 μικρότερα πλοία του Στόλου υπηρετούσε από ένας τροφοδότης.
Τον Αύγουστο του 1856 εκδόθηκε νέος νόμος με τον οποίον καθορίστηκαν οι παρακάτω βαθμοί καθώς και η ιεραρχία των υπηρετούντων Αξιωματικών του «Οικονομικού κλάδου»:
Αρχιφροντιστής που αντιστοιχούσε με Αντιπλοίαρχο
Φροντιστής που αντιστοιχούσε με Πλωτάρχη.
Υποφροντιστής που αντιστοιχούσε με Υποπλοίαρχο.
Ανθυποφροντιστής που αντιστοιχούσε με Ανθυποπλοίαρχο.
Λογιστής που αντιστοιχούσε με τον Δόκιμο της εποχής.
Λίγα χρόνια αργότερα, επί πρωθυπουργίας Χ. Τρικούπη, έγιναν αξιοσημείωτες προσπάθειες για την καλύτερη οργάνωση του «κλάδου». Ο Γάλλος Ναύαρχος Λιζέν που είχε μετακληθεί για να οργανώσει το Π.Ν. μαζί με τον Πλωτάρχη Η. Κανελλόπουλο (που ήταν ο ιδρυτής της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων), εισηγήθηκαν την έκδοση νόμου για να συμπληρωθεί η ιεραρχία του σώματος με την καθιέρωση του βαθμού του Ανώτερου Αρχιφροντιστή, που αντιστοιχούσε με τον βαθμό του Πλοιάρχου.
Μεταγενέστερα οι Αξιωματικοί του «Οικονομικού κλάδου» (Υπολογιστές) χωρίσθηκαν σε δυο κατηγορίες (τάξεις).
- Στους Ναυτικούς Υπολογιστές που υπηρετούσαν σε Πολεμικά Πλοία και Ναυτικές Υπηρεσίες.
- Στους Λιμενικούς Υπολογιστές που υπηρετούσαν μόνο στα Λιμεναρχεία ή στο Ναυτικό Απομαχικό Ταμείο.
Από αυτό το διαχωρισμό του προσωπικού του Ναυτικού, προήλθαν το 1919 και τα πρώτα στελέχη του Λιμενικού Σώματος.
 |
| Αντίγραφο επετηρίδας του 1844 στο οποίο αναγράφονται οι υπηρετούντες "Αξιωματικοί της Οικονομίας". ΦΩΤΟ: Ναυτική Επιθεώρηση Υ.Ι.Ν. |
Το 1929 με τον νόμο 4411, περί ιεραρχίας του Π.Ν. έπαψε ο ιδιαίτερος τρόπος βαθμολόγησης των Αξιωματικών του «οικονομικού κλάδου» και από τότε φέρουν τους αντίστοιχους βαθμούς των Μαχίμων Αξιωματικών του Ναυτικού.
Αργότερα όταν κατά τη δεκαετία του ’60 καθιερώθηκε στο Π.Ν. ο βαθμός του Αρχιπλοιάρχου, οι Οικονομικοί είχαν πλέον τη δυνατότητα να εξελίσσονται μέχρι το βαθμό αυτό (ως Ανώτατοι Αξιωματικοί), ενώ από τα τέλη της δεκαετίας του ’70 υφίσταται πλέον και ο βαθμός του Υποναυάρχου (Ο).
ΚΑΘΗΚΟΝΤΑ – ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ
Μετά την ίδρυση του Ελληνικού κράτους και τη δημιουργία του Π.Ν., οι «Τροφοδότες» οι οποίοι μέχρι το 1821 ήταν από τα βασικά μέλη των πληρωμάτων των Εμπορικών Πλοίων, ανέλαβαν πλέον καθήκοντα υπευθύνων οικονομικής μέριμνας και τροφοδοσίας των Π. Πλοίων στις Ναυτικές Βάσεις και Υπηρεσίες ξηράς.
Με το Β.Δ. της 20 Ιουλίου 1833 ιδρύθηκε στο ναύσταθμο του Πόρου το Διευθυντήριο επί των Ναυτικών (σημερινό ΓΕΝ) και καθορίσθηκαν τα καθήκοντα του «προσωπικού επί της Οικονομίας».
Επικεφαλής του νεοσύστατου οικονομικού κλάδου τοποθετήθηκε ο Φιλέλληνας Αξιωματικός του Πυροβολικού Α. ΚΟΛΒΕ. Ο πρώτος Διευθυντής του οικονομικού κλάδου, ο οποίος ήταν Πρωσικής καταγωγής, ήταν αυτός που μερίμνησε για την οργάνωση της οικονομικής υπηρεσίας και την ανάπτυξη της λογιστικής στο ΠΝ, σύμφωνα με τα ισχύοντα στο Γαλλικό Πολεμικό Ναυτικό[4].
Με το διάταγμα του 1833 επίσης καθορίστηκε το μέτρο Παγίας Προκαταβολής, που τότε ανερχόταν στο ποσό των 200.000 δραχμών για να καλύπτονται οι άμεσες ανάγκες των Π. Πλοίων και των Ν. Υπηρεσιών. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι μέχρι σήμερα υφίσταται ο θεσμός της Πάγιας Προκαταβολής και είναι ένας σημαντικός παράγοντας στην ομαλή λειτουργία της οικονομικής υπηρεσίας του σύγχρονου Π.Ν.
Το 1837 δημοσιεύθηκε το Β.Δ. με θέμα «Κανονισμός της επί των Πολεμικών Πλοίων Υπηρεσίας». Στον κανονισμό αυτό εκτός των άλλων μνημονεύονται τα καθήκοντα και οι υποχρεώσεις των Οικονομικών Αξιωματικών που υπηρετούσαν σε Π. Πλοία. Ειδικότερα αναφέρεται ότι ο Φροντιστής μεμονωμένου πλοίου λάμβανε διαταγές από τον Διευθυντή του (Κυβερνήτη), οσάκις όμως το πλοίο ανήκε σε Μοίρα λάμβανε διαταγές από τον Αξιωματικό της Οικονομίας της Μοίρας στην οποία υπαγόταν.
Στα μεγάλα πλοία υπηρετούσε Φροντιστής και Τροφοδότης ενώ στα μικρότερα μόνο Τροφοδότης, ο οποίος εκτελούσε και τα καθήκοντα του Φροντιστή. Ο τροφοδότης υπαγόταν στις διαταγές του Φροντιστή και του Αξιωματικού της 4ης επιστασίας, επίσης ο τροφοδότης είχε υπό τις διαταγές του τον μάγειρα, τον βαρελοποιό, τον διανομέα των τροφών και τους βοηθούς αυτών.
Τα χρηματοκιβώτια είχαν τρία κλειδιά. Το ένα είχε ο Διευθυντής (Κυβερνήτης), το δεύτερο ο δεύτερος Αξιωματικός (Ύπαρχος) και το τρίτο ο Φροντιστής. Επίσης οι Τροφαποθήκες είχαν τρία κλειδιά, το ένα το είχε ο Δεύτερος Αξιωματικός (Ύπαρχος) το δεύτερο ο Φροντιστής και το τρίτο ο Τροφοδότης.
Η λογιστική υπηρεσία των πλοίων της εποχής του 19ου αιώνα, διατηρήθηκε χωρίς σοβαρές αλλαγές μέχρι και το 1920.
Ο Ανώτερος Επιμελητής Α. ΚΟΛΒΕ μαζί με τον Φροντιστή Α΄ Γ. ΓΕΩΡΓΑΝΤΑ ( ο οποίος είχε σπουδάσει στην Ευρώπη Πολιτικές και Οικονομικές Επιστήμες) συντάξανε τον πρώτο οργανισμό λειτουργίας της οικονομικής υπηρεσίας του Διευθυντηρίου Ναυστάθμου Πόρου. Στον κανονισμό αυτό καθορίζονταν και δύο θέσεις επιστατών με τον βαθμό του Φροντιστή Α’. Ο ένας ήταν υπεύθυνος Ταμίας για το προσωπικό και διενεργούσε μισθοδοσίες και πληρωμές δαπανών. Ο δεύτερος ήταν υπεύθυνος επί των αποθηκών που διαχειριζόταν όλα τα υλικά συμπεριλαμβανομένων και των τροφίμων. Οι βασικές αρχές της οργάνωσης αυτής, ισχύουν μέχρι σήμερα στους Ναύσταθμους του ΠΝ (Διεύθυνση Οικονομικών Υπηρεσιών και Διεύθυνση Εφοδιασμού)[5].
Το Δεκέμβριο του 1846 ψηφίστηκε ο πρώτος Οικονομικός Κανονισμός του Π.Ν. με τον οποίο καθορίστηκε ο τρόπος μισθοδοσίας του προσωπικού, οργανώθηκε η ταμιακή υπηρεσία, συστάθηκαν τα οικονομικά συμβούλια για την υπεύθυνη διαχείριση του χρηματικού και του υλικού, επίσης ρυθμίστηκαν θέματα τροφοδοσίας και ιματισμού.
ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΣΤΕΛΕΧΩΝ
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, κατά τον 18ο και 19ο αιώνα στα εμπορικά πλοία των υπόδουλων Ελλήνων υπήρχαν οι Τροφοδότες οι οποίοι είχαν την ευθύνη της διαχείρισης των σκευών της αποθήκης τροφίμων και του συσσιτίου.
Τα πρώτα στελέχη του κλάδου «των Αξιωματικών της Οικονομίας» προήλθαν από τα ηρωικά πληρώματα της Ελληνικής Επανάστασης και συγκεκριμένα από τους περισσότερο μορφωμένους στους οποίους δεν απονεμήθηκε βαθμός «Ναυτικού Αξιωματικού» (οι Μάχιμοι Αξιωματικοί της εποχής).
Μετά το 1856 παρότι έγινε προσπάθεια να βελτιωθεί η κατάσταση του «Οικονομικού κλάδου» δεν τροποποιήθηκε η σχέση εργασίας και ο τρόπος προέλευσής τους, έτσι οι Ναυτικοί Υπολογιστές που υπηρετούσαν σε Π. Πλοία και Ν. Υπηρεσίες καθώς και οι Λιμενικοί Υπολογιστές που υπηρετούσαν στα Λιμεναρχεία δεν ήταν μόνιμοι. Χαρακτηρίζονταν ως Ναυτικοί Υπάλληλοι των οποίων η πρόσληψη ή η απόλυση γινόταν μόνο με απόφαση του Υπουργού Ναυτικών.
 |
| Στολή υπηρεσίας Πλωτάρχη του Οικονομικού κλάδου 1936 - 1942. Nicholas A. Panos Designer-Illustrator |
Μέχρι τότε τα κατατασσόμενα στελέχη, προέρχονταν από ιδιώτες, Ναύτες, Δοκίμους ή ακόμα και από μάχιμους Αξιωματικούς χωρίς να έχουν ειδικές γνώσεις στα Οικονομικά, Διαχειριστικά ή Εφοδιαστικά θέματα. Για πρώτη φορά το 1862 καθορίστηκαν τα τυπικά προσόντα κατατάξεως των Τροφοδοτών, οι οποίοι είχαν μετονοσμαθεί σε Υπολογιστές (βαθμός που αντιστοιχούσε με του Δοκίμου της εποχής), επίσης αποκτούσαν πλέον και την ιδιότητα του μονίμου στελέχους.
Το Μάρτιο του 1936 (Διάταγμα της 9-3-1936) ιδρύθηκε για πρώτη φορά Στρατιωτική Σχολή μονοετούς φοιτήσεως για την παραγωγή Οικονομικών Αξιωματικών του Π.Ν. Η σχολή αυτή ονομάσθηκε Σχολή Δοκίμων Σημαιοφόρων Οικονομικών (Σ.Δ.Σ.Ο) και είχε έδρα τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων. Για την εισαγωγή στη σχολή ελάμβαναν μέρος πτυχιούχοι Αν. Εμπορικής Σχολής, Νομικής ή Φυσικομαθηματικής οι οποίοι μετά την επιτυχή φοίτηση εντός της σχολής ονομάζονταν Σημαιοφόροι (Ο).
Από το 1936 που κατατάχθηκαν οι πρώτοι 11 Δόκιμοι Σημαιοφόροι Οικονομικοί μέχρι και σήμερα η προέλευση των Αξιωματικών (Ο) γίνεται μόνο από παραγωγικές σχολές σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, βάζοντας τέλος στην «αταξία» που υπήρχε μέχρι το 1936, καθόσον μέχρι τότε η στελέχωση του Σώματος γινόταν με απευθείας κατάταξη.
Κατά την διάρκεια της φοίτησής τους στην Σ.Δ.Δ.Ο., οι Δόκιμοι Σημαιοφόροι Οικονομικοί λογίζονταν ισόβαθμοι των τεταρτοετών και αρχαιότεροι των λοιπών Ναυτικών Δοκίμων. Η Διοίκηση της Σχολής Δοκίμων Σημαιοφόρων Οικονομικών ήταν κοινή με την ΣΝΔ και για κάθε ζήτημα το οποίο δεν προβλεπόταν στους επί μέρους οργανισμούς εξακολουθούσε να ισχύει ο οργανισμός της ΣΝΔ[6].
Από το 1971, με το ΝΔ 562/70 «Περί Στρατιωτικής Σχολής Αξιωματικών Σωμάτων» (ΣΣΑΣ) καθιερώθηκε όπως οι Οικονομικοί Αξιωματικοί όλων των κλάδων των ΕΔ να προέρχονται από τη ΣΣΑΣ. Σ’ αυτή τη παραγωγική Σχολή η φοίτηση είναι τετραετής για τους Μαθητές των οικονομικών σωμάτων, οι οποίοι φοιτούν παράλληλα στο τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και λαμβάνουν το αντίστοιχο πτυχίο. Η Στρατιωτική εκπαίδευση που παρέχεται στη ΣΣΑΣ είναι κοινή για όλους τους μαθητές, οι οποίοι κατανέμονται λίγο πριν την αποφοίτηση στους κλάδους των Ε.Δ.
Από το 1971 μέχρι το 1996, εξακολουθούσε να ισχύει παράλληλα και το προηγούμενο νομικό καθεστώς και έτσι το Π.Ν. είχε τη δυνατότητα να λειτουργεί και τη Σ.Δ.Σ.Ο. στη Σ.Ν.Δ., ταυτοχρόνως με τη λειτουργία της ΣΣΑΣ στη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να καλύπτει τις ανάγκες για την παραγωγή Αξιωματικών (Ο).
Τον Οκτώβριο του 1992 αποφοίτησαν από τη ΣΝΔ/Σ.Δ.Σ.Ο οι πρώτες γυναίκες Αξιωματικοί του Οικονομικού Σώματος.
Από το 1996 μέχρι σήμερα η παραγωγή Αξιωματικών (Ο) και για τους τρεις κλάδους των ΕΔ (ανδρών και γυναικών) γίνεται αποκλειστικά και μόνο από τη ΣΣΑΣ σύμφωνα με το Ν. 2109/92.
ΣΤΟΛΕΣ – ΔΙΑΚΡΙΤΙΚΑ
Με το Β.Δ. της 3ης Νοεμβρίου 1833 «Περί Στολών» έγινε η πρώτη προσπάθεια καθιέρωσης στολής και διακριτικών για όλο τα προσωπικό του Π.Ν. ειδικότερα στην τελευταία σελίδα αναγράφονται με λεπτομέρεια τα διακριτικά των Αξιωματικών της Οικονομίας. Έτσι καθορίζεται ότι οι Τροφοδότες έφεραν τη στολή των δοκίμων αλλά με λευκά κουμπιά και λευκές ταινίες στο πηλίκιο, ενώ οι Φροντιστές Β’ τάξεως έφεραν τη στολή των Αξιωματικών που είχε λευκά κουμπιά αντί κίτρινων, κορδέλα στο πηλίκιο, τρίγραμμο οδοντωτό περίπλεγμα στην περιφέρεια του περιλαίμιου, και δεν έφεραν επωμίδες. Οι Φροντιστές Α’ τάξεως έφεραν τη στολή των Αξιωματικών όπως και οι Φροντιστές Β’ αλλά είχαν στις γωνίες του περιλαίμιου μια ορθή αργυροκέντητη άγκυρα.
Το 1856 εκδόθηκε Β.Δ. που καθόριζε τις λεπτομέρειες της στολής των «Ναυτικών υπαλλήλων των εχόντων Αξιωματικού χαρακτήρα» (δηλαδή των Ιατρών, Οικονομικών και Ναυπηγών). Με το Β.Δ. αυτό, για τους Οικονομικούς Αξιωματικούς καθορίστηκε να φέρουν ξίφος και η στολή τους να είναι σχεδόν όμοια με των Μαχίμων αλλά διέφερε στο περιλαίμιο, επίσης αντί για χρυσά κουμπιά που έφεραν οι Μάχιμοι είχαν αργυρά ενώ τα σιρίτια των βαθμών ήταν επίσης αργυρά αντί των χρυσών που προβλεπόταν για τους Μάχιμους[7].
Με το Β.Δ. του 1890 τα διακριτικά σιρίτια των βαθμών και τα κουμπιά της στολής όλων των Αξιωματικών καθορίσθηκε να είναι επίχρυσα όπως και των Μαχίμων, αλλά επιπλέον καθιερώθηκε ο κύκλος (κουλούρα) στο επάνω σιρίτι των Μαχίμων που τους ξεχώριζε από τους άλλους κλάδους.
Μέχρι και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο κανονισμό στολών του ΠΝ δεν προβλεπόταν να υπάρχει η κουλούρα στα σιρίτια των λοιπών Αξιωματικών εκτός των Μαχίμων (στους Μηχανικούς καθιερώθηκε το 1933).
Όταν ο στόλος βρισκόταν στη Μέση Ανατολή, κατά τη διάρκεια του πολέμου καθιερώθηκαν για όλους τους Αξιωματικούς του ΠΝ τα ίδια διακριτικά βαθμών, καθώς και η διακόσμηση του γείσου στο πηλίκιο των ανωτέρων.
Από τότε η μόνη διαφοροποίηση μεταξύ των στολών των Αξιωματικών ήταν το χρώμα της ειδικότητας του κλάδου που υπήρχε ανάμεσα στα σιρίτια. Το 1985, το χρώμα της ειδικότητας κάθε κλάδου περιορίσθηκε στο τελευταίο σιρίτι του βαθμού[8].
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Αντιπλοίαρχος (Ο) Ν. ΤΣΑΠΡΑΖΗΣ Π.Ν. «Η ιστορία των βαθμών και της Ν. Ιεραρχίας από το 1821 μέχρι σήμερα». Ν. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, τεύχος 425/1984.
[2] Πλωτάρχης (Ο) Π. ΚΑΜΠΕΡΟΣ Π.Ν. «Η εξέλιξη της Οικονομικής Υπηρεσίας του Π.Ν.» Ν. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, τεύχος 121/1923.
[3] Ως ανωτέρω σημ. 1
[4] ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, σελ. 123.
[5] Αντιπλοιάρχου (Ο) Ε. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ Π.Ν. «Οργάνωσις και προσωπικόν του Ελληνικού Β.Ν.», Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχος 121/1933
[6] ΣΝΔ «100 χρόνια στον Πειραιά», σελ 54.
[7] ΓΗΣΗΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ «Στολές του Πολεμικού Ναυτικού», σελ. 71-74.
[8] Ως ανωτέρω σημ. 1
Το Περί Αλός προτείνει:
Επισκεφθείτε την επίσημη σελίδα του Πολεμικού Ναυτικού και δείτε ιστορικές και σύγχρονες στολές. Πιέσατε ΕΔΩ
Θαυμάστε σχέδια με στολές του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού της περιόδου του Β΄ΠΠ από τον σχεδιαστή Νίκο Πάνο. Πιέσατε ΕΔΩ
Μορφολογία και ιστορία στρατιωτικής περιβολής και στολών!
Μια ενδιαφέρουσα σελίδα στο facebook:
Nikos Panos Battle Dress.
Πιέσατε ΕΔΩ
