Ένα
φαινόμενο που εντυπωσίαζε τους ναυτικούς της αρχαίας Ελλάδας και που μαγεύει
τους σύγχρονους ναυτίλους!
Περί Αλός
Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου
Συγγραφεύς – Ερευνήτρια
Ναυτικής Ιστορίας
Μέλος Ελληνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών (ΕΛ.Ι.Σ.ΜΕ.)
Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ναυτική Ελλάς», τ. 975, σ.70
ΙΑΝ. 2015, έκδοση της Ενώσεως Αποστράτων Αξιωματικών
Ναυτικού (Ε.Α.Α.Ν.), εποπτευόμενο από ΥΕΘΑ μέσω ΓΕΝ.
 |
|
St. Elmo’s Fire
by Peter Pawn.
|
Σε δύσκολες καταστάσεις οι ναυτικοί στην αρχαία Ελλάδα είχαν
την ανάγκη της επισκέψεως των αγαθών δαιμόνων ή προσώπων που τους θεωρούσαν προστάτες
για να τους βοηθήσουν. Ανάμεσα στις θεότητες του υγρού στοιχείου, ιδιαίτερη
θέση κατείχαν επίσης ο Κάστωρ και ο Πολυδεύκης, οι Διόσκουροι [1]. Ήταν ήρωες,
κατ’ άλλους ημίθεοι Λακεδαιμόνιοι γιατί ήταν γιοί του Διός και της Λύδας, της
γυναίκας του βασιλιά της Σπάρτης Τυνδάρεω. Πολλές φορές τους συναντούμε στα
αρχαία κείμενα και με την ονομασία Τυνδαρίδες.
Θεωρούνταν οι πάτρωνες των αρχαίων ναυτικών, σωτήρες και
αγαθοί προστάτες, επιφορτισμένοι να βοηθούν τον Ποσειδώνα.
Από τους δυο αυτούς γιους του Διός πήρε το όνομά του ο
αστερισμός των Διδύμων ο οποίος θεωρείτο ότι κόπαζε την τρικυμία όταν έκανε την
εμφάνισή του πάνω από ένα πλοίο που βρισκόταν σε κίνδυνο.
[γιατί οι Διόσκουροι φαίνονται καθαρά σε
κείνους που πλέουν παντού κι όταν φανούν φέρνουν την σωτηρία]
«όσον οι μεν Διόσκουροι τοις πανταχού πλοϊζομένοις
εναργείς φαίνονται και φανέντες σωτήρες γίνονται»[2]
Πολλές φορές παρατηρείται, στα
πλοία, η ύπαρξη φωσφορώδους σελαγισμού ο οποίος είναι ορατός στα άκρα των ιστών
και των κεραιών σε θύελλα. Αυτό το φαινόμενο συμβαίνει, συνήθως, τις θυελλώδεις
και σκοτεινές νύχτες στις κορυφές των δέντρων, αλεξικέραυνων, όπου συμβαίνει
ηλεκτρική εκροή δι’ ακίδων. Ο φωσφορισμός οφείλεται στην εξουδετέρωση των
ηλεκτρικών τάσεων μεταξύ εδάφους και ατμόσφαιρας. Σε περίπτωση θετικού
ηλεκτρικού φορτίου το φως έχει θυσσανώδη σελαγισμό με ερυθρόλευκο χρώμα στη
βάση του ενώ σε αρνητικό φορτίο περιορίζεται στην κορυφή σε μικρό μόνο φωτεινό
σημείο.
Περίπου 1.000-30.000 βολτ
ανά εκατοστό επάγουν το φαινόμενο [3]. O αριθμός εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την γεωμετρία
του αντικειμένου. Αιχμηρά σημεία μειώνουν την απαιτούμενη τάση, επειδή τα
ηλεκτρικά πεδία είναι πιο συγκεντρωμένα σε περιοχές υψηλής καμπυλότητας, έτσι
ώστε οι εκκενώσεις είναι πιο έντονες στα άκρα αιχμηρών αντικειμένων.
Όταν αυτός ο σελαγισμός
συνέβαινε στην άκρη των ιστίων του πλοίου οι αρχαίοι Έλληνες τον ονόμαζαν «φώτα
των Διοσκούρων» και θεωρούνταν άριστοι οιωνοί οι οποίοι έσωζαν τους εμπλέοντας
[4].
[ο ένας μάλιστα από τους Διόσκουρους
έβαλε ένα λαμπρό αστέρι στο πάνω μέρος του καταρτιού κι οδήγησε το πλοίο προς
τ’ αριστερά ενώ εκείνο ήδη παρασυρόταν προς τον βράχο]
«και τινα λαμπρόν αστέρα Διοσκούρων τον
έτερον επικαθίσαι τω καρχησίω και κατευθύναι την ναυν επί τα λαιά ες το πέλαγος
ήδη τω κρημνώ προσφερομένην»[5].
Όπως προκύπτει, η «ερμηνεία» του φαινομένου αυτού στα πρόσωπα
των Διοσκούρων έχει τις ρίζες της στην Αργοναυτική Εκστρατεία. Όταν η Αργώ
έπεσε σε μεγάλη τρικυμία και κινδύνευε το σκάφος να βυθιστεί στις ακτές της
Θράκης, τότε ο Ορφέας, ο μόνος από το πλήρωμα που είχε μυηθεί στα μυστήρια,
έκανε ευχές για να σωθούν στους θεούς της Σαμοθράκης. Τότε ξαφνικά ο άνεμος
κόπασε και δύο αστέρια που αποσπάστηκαν από τον ουρανό κάθισαν επάνω στα
κεφάλια του Κάστορος και του Πολυδεύκου [6]. Από τότε:
[…πάντα όταν οι ναυτικοί
πέφτουν σε φουρτούνα, κάνουν ευχές στους θεούς της Σαμοθράκης και αποδίδουν την
παρουσία των αστέρων στην εμφάνιση των Διοσκούρων]
«αεί τους χειμαζομένους των πλεόντων ευχάς
μεν τίθεσθαι τοις Σαμόθραξι, τας δε των αστέρων παρουσίας αναπέμπειν εις την
των Διοσκούρων επιφάνειαν» [7].
Η απόδοση του φαινομένου στους Διοσκούρους, σαν προστάτες
της ναυτιλίας είχε διάρκεια αιώνων. Τους συναντούμε πάλι κατά τη περίοδο του
Πελοποννησιακού Πολέμου όπου εμφανίστηκαν στη πρύμνη του πλοίου του Λυσάνδρου.
[Υπήρχαν μάλιστα άνθρωποι, που
βεβαίωναν ότι, όταν στην αρχή το πλοίο του Λυσάνδρου έβγαινε έξω από το λιμάνι
εναντίον των εχθρών, είδαν τους Διοσκούρους, και στα δύο μέρη του πλοίου, να
φωτίζουν σαν άστρα το πηδάλιο]
«Ήσαν δε τινες οι τους Διοσκούρους επί της
Λυσάνδρου νεώς εκατέρωθεν, ότε του λιμένος εξέπλει πρώτον επί τους πολεμίους,
άστρα τοις οίαξιν επιλάμψαι λέγοντες» [8].
Από τον 5ο αιώνα π.Χ. κι έπειτα στις
καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις οι Διόσκουροι, ως προστάτες της ναυτιλίας, είχαν
σύμβολό τους τα άστρα [9].
Το φαινόμενο αυτό, κατά την βυζαντινή περίοδο, αλλάζει
όνομα και απαντάται με την ονομασία «Ουρανίαι» [10] ενώ σήμερα οι ναυτικοί το
ονομάζουν «τελώνεια», «Αι Νικόληδες» ή «φωτιές του Αγίου Έλμου».
Διεθνώς φέρει τις ονομασίες: Corpse
candle, corpse light, corposant, dead fire, St. Hermes, (St) Elmo’s fire, fire
of Santa Claus, fire of St. Nicholas, fire of Santa Helena, Jack o’ lantern [11].
Από μετεωρολογικής πλευράς,
ίσως έχει κάποια βάση η υπόθεση ότι η εμφάνιση των Διοσκούρων γίνεται συνήθως
όταν η καταιγίδα οδεύει προς το ώριμο στάδιό της, δηλαδή όταν έχει περάσει το
μέγιστο της έντασής της [12].
Το φαινόμενο
αυτό εμφανίζεται επίσης και σε αεροσκάφη τα οποία τυγχάνει να βρεθούν κοντά σε
φορτισμένο κέντρο, όπως νέφη κατακορύφου αναπτύξεως, έντονη βροχή, χιόνι ή χαλάζι.
Τότε φορτίζεται με θετικά ή αρνητικά φορτία ανάλογα με τον τύπο του υετού [13].
Επειδή η επιφάνεια της ατράκτου του αεροσκάφους δεν μπορεί να συγκρατήσει το
σύνολο των ηλεκτρικών αυτών φορτίων, ένα μέρος από αυτά διαφεύγει από τα
αιχμηρά σημεία του σκάφους υπό μορφή ιόντων. Ο ιονισμός αυτός διατηρείται όσο
το σκάφος πετά μέσα σε συνθήκες στατικού ηλεκτρισμού και προκαλείται μια
γαλάζια λάμψη στα άκρα του ορατή τη νύχτα και γνωστή σαν «φωτιά του Αγίου
Έλμου» [14].
ΠΗΓΗ: ΠΕΡΙ ΑΛΟΣ http://perialos.blogspot.gr/2015/03/blog-post.htmlΤελώνια ή Φώτα Διοσκούρων? Μύθοι και αλήθεια για τις "φωτιές του Σαν Έλμο στα ιστία των πλοίων".
Σημειώσεις/βιβλιογραφία
[1] Διός + κόρος, κούρος. Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου, «Λεξικό Αρχαίων Ελληνικών
Ναυτικών Όρων», (Αθήνα: Historical Quest, 2014) στο λήμμα Διοσκούρων Φώτα.
[2] Αρριανού, Περίπλους του Ευξείνου Πόντου, 23.
[3] Scientific American. Ask The
Experts: Physics. http://www.scientificamerican.com/article/quotwhat-causes-the-stran/
Τελευταία ανάκτηση 31/12/2014
[4] Λουκιανού, Θεών Διάλογοι, 26 ,2.
[5] Λουκιανού, Πλοίον ή Ευχαί, 9.
[6] Διοδώρου Σικελιώτου, Βιβλιοθήκης Ιστορικής, Δ’ 43, 1.
[7] Διοδώρου Σικελιώτου, Βιβλιοθήκης Ιστορικής, Δ’ 43, 2.
[8]
Πλουτάρχου,
Λύσανδρος, 12.
[9]
Το κυριότερό τους σύμβολο ήταν ο ίππος. Jean Richepin, Μεγάλη
Ελληνική Μυθολογία, Άρης Αλεξάνδρου (μτφρ.)
(Αθήνα: Τύπος Α.Ε. ) Τόμος Β’, σελ. 238.
[10]Σ. Ε. Λυκούδη, Εγκυλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, τ.6,
σελ. 107.
[11]
Κωνσταντίνου Δ. Καμαρινού, «Μέγα Αγγλοελληνικόν και Ελληνοαγγλικόν λεξικόν Ναυτικών Ναυτιλιακών και
Τεχνικών όρων» (Πειραιεύς: Σταυριδάκη, 1963).
Επίσης όρα και στο Keith C. Heidorn, Ph.D. Weather Elements: The Fire of
St. Elmo, 1998 http://www.islandnet.com/~see/weather/elements/stelmo.htm
[12] Δημήτρης Ζιακόπουλος, μαθηματικός-μετεωρολόγος,
στο http://ziakopoulos.blogspot.gr/2014/05/blog-post_6075.html
[13] ὑετός, ο.
(ὕω = βρέχω) κάθε μορφή πτώσεως ύδατος στο έδαφος. Βροχή, ραγδαία βροχή,
καταρρακτώδης βροχή, χιονόνερο, μπόρα. Κρίστυ
Εμίλιο Ιωαννίδου, «Λεξικό Αρχαίων Ελληνικών Ναυτικών Όρων», (Αθήνα: Historical Quest, 2014).
[14] Ιωάννης Κωτσίδης, Ιωάννης Κουρουτζόγλου, «Κεραυνοί και αεροσκάφη», περιοδικό «Η πτήση», (Αθήνα:
Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας/Γενική Επιθεώρηση/ ΔΑΠΕ 3,) τεύχος 117, (Δεκέμβριος
2002), σελ. 11.
