Η ναυτική εκπαίδευση των πληρωμάτων στις τριήρεις

Η ναυτική εκπαίδευση των πληρωμάτων στις τριήρεις

Περί Αλός

Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου

Συγγραφεύς – Ερευνήτρια Ναυτικής Ιστορίας

Απόσπασμα από το βιβλίο της συγγραφέως:

ΤΡΙΗΡΗΣ Τακτική και Επιχειρησιακό Περιβάλλον

στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα, Υπηρεσία

Ιστορίας Ναυτικού, 2016, σσ. 59-63.

Τριήρης «Ολυμπιάς» εν  πλω.

Φώτο: Κρίστυ Ε. Ιωαννίδου perialos.blogspot.gr.

Οι εκπαιδεύσεις δεν περιορίζονταν στις ακριβείς αρμοδιότητες και καθήκοντα του κάθε μέλους του πληρώματος, αλλά υπήρχε μία ευρύτερη γνώση. Έτσι πολλές φορές συναντούμε σε κείμενα ερέτες, οι οποίοι είχαν την ικανότητα επίσης να γνωρίζουν χειρισμό και να μάχονται με όπλα.

«ἐρέται δ’ ἐν ἑκάστῃ (νηός) πεντήκοντα ἐμβέβασαν, τόξων εὖ εἰδότες ἶφι μάχεσθαι» [1].

[Το καθένα (πλοίο) με πενήντα κωπηλάτες εκπαιδευμένους να πολεμούν με τόξα].

Σε γενικές γραμμές οι εκπαιδευτές ήταν συνήθως ανώτεροι Αξιωματικοί, ιδιαίτερα ευφυείς με επιχειρησιακή εμπειρία, δοκιμασμένοι σε δύσκολες καταστάσεις. Είχαν την ικανότητα πάνω από όλα να διαθέτουν:

«πρὸς μὲν τοὺς πολεμίους τόλμαν, πρὸς δὲ τοὺς ὑποτεταγμένους εὔνοιαν, πρὸς δὲ τοὺς καιροὺς λογισμόν» [2].

[τόλμη απέναντι στους εχθρούς, καλή διάθεση απέναντι σε όλους όσους είναι κάτω από τις διαταγές του και σωστή σκέψη ανάλογα με τις περιστάσεις].

 

 

 

 

Ο Ελληνικός Στόλος πριν τη ναυμαχία της Σαλαμίνας

(σχέδιο Γ. Νάκας, Αρχαιολόγος MA in Maritime

Archaeology/© Zea Harbour Project).

Οι εκπαιδευτές, κάτω από οποιαδήποτε συνθήκες, ήταν ικανοί να εκπαιδεύσουν ταχέως οποιαδήποτε πληρώματα. Αξίζει να επισημάνουμε πως το εκπαιδευτικό «πρότυπο», που είχε εφαρμόσει ο Αθηναίος Στρατηγός Ιφικράτης, ήταν πολύ προωθημένο για την εποχή του, γιατί δεν βασιζόταν σε επαναλαμβανόμενες και απλές ασκήσεις, αλλά ήταν πλήρες δραστηριοτήτων, οι οποίες καλλιεργούσαν ποικιλοτρόπως τόσο την επιχειρησιακή αντίληψη όσο και την ετοιμότητα. Εξ άλλου ο Ιφικράτης, ένας από τους στρατηγικότερους της εποχής του, ήταν και ο πρώτος Στρατηγός που νίκησε στην ξηρά τους τότε αήττητους Λακεδαιμονίους, μεταβάλλοντας, νεωτερίζων, τον τρόπο μάχης και τον οπλισμό και καθιστώντας κύριο όργανο κρούσης όχι τους οπλίτες, αλλά τους πελταστές.

«Ἰφικράτης ποικίλως ἐγύμναζε τοὺς στρατιώτας μηχανώμενος ψευδοβοηθείας, ψευδενέδρας, ψευδοπροδοσίας, ψευδαυτομολίας, ψευδεφόδους, ψευδοπανικά, ἵνα εἴ ποτέ καὶ τοιοῦτόν τι γένοιτο, μηδαμῶς ἐκπλήσσοιντο» [3].

[Γύμναζε τους στρατιώτες του με κάθε τρόπο, μηχανώμενος ψεύτικες βοήθειες και ενέδρες, ψεύτικες προδοσίες και λιποταξίες, ψεύτικες εφόδους και αναταραχές, ώστε αν ποτέ συμβεί κάτι τέτοιο, να μην αιφνιδιασθούν καθόλου].

 

Την εποχή του Ιφικράτους οι ναύτες, ιδιαίτερα οι κωπηλάτες στις τριήρεις, εκπαιδεύονταν ώστε να κάνουν ταχείς και επιτυχείς χειρισμούς. Στα ανοικτά του Σαρωνικού, αφού προηγουμένως προετοίμαζαν το γεύμα τους στην παραλία, στη συνέχεια παρατάσσονταν με τις τριήρεις τους σε γραμμή η μία πίσω από την άλλη. Αίφνης ο Ναύαρχος έδινε σήμα και όλες μαζί έκαναν στροφή, ξεκινώντας αγώνα κωπηλασίας. Η νικήτρια τριήρης που έφτανε στην ακτή, κέρδιζε το πρωτείο να λάβει νερό και ό,τι άλλο είχαν ανάγκη τα πληρώματά της, καθώς και να γευματίσουν πρώτοι, ενώ η τελευταία κινδύνευε να λάβει τα πάντα σε μικρότερες ποσότητες ή να μείνουν τα πληρώματά της δίχως τροφή [4].

Σύλλογος Ιστορικών Μελετών ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ- koryvantes.org.

Φωτο: Ανδρέας Σμαραγδής.

Το επίπεδο εκπαίδευσης ήταν τόσο μεγάλο ώστε ο Αθηναίος Ναύαρχος Χαβρίας κατόρθωσε να πραγματοποιήσει ταχεία εκπαίδευση σε αλλοδαπά πληρώματα. Τον καιρό που βρισκόταν στην Αίγυπτο, προσφέροντας τις υπηρεσίες του στον Φαραώ της Αιγύπτου (περί το 366 π.Χ.), ο Πέρσης βασιλιάς είχε ήδη εκστρατεύσει με πεζή και ναυτική δύναμη κατά της Αιγύπτου. Ο Φαραώ της Αιγύπτου είχε μεν πολλά πλοία, εν τούτοις δεν είχε πληρώματα. Τότε ο Χαβρίας, επιλέγοντας τους πιο νέους Αιγυπτίους, ορίζοντας μάλιστα δίγλωσσους κελευστές, αφού τους τοποθέτησε στην παραλία σε μακριά ξύλα, τους έδωσε τα κουπιά, που είχε αφαιρέσει από τις τριήρεις, Έτσι διδάσκοντάς τους την τέχνη της κωπηλασίας, σε λίγες μόνο ημέρες επάνδρωσε 200 πλοία, με καλογυμνασμένους κωπηλάτες [5].

Οι εκπαιδεύσεις των πληρωμάτων δεν πραγματοποιούνταν μόνο εν καιρώ ειρήνης, αλλά, εφ’ όσον οι ανάγκες το απαιτούσαν, εκτελούντο και κατά την διάρκεια του πολέμου, ειδικότερα αν οι επιχειρήσεις είχαν μεγάλη χρονική διάρκεια, όπως για παράδειγμα ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (431-404 π.Χ.). Σε συνθήκες πολέμου πολύ δύσκολα εκπαιδεύεται κανείς στην θάλασσα, αφού ο μεν εχθρός παραμονεύει, οι δε φίλιες δυνάμεις οφείλουν να μην αποκαλύπτουν τον αριθμό και την εκπαίδευση των πληρωμάτων, αλλά και τη δύναμη των πλοίων. Σε μια τέτοια περίπτωση, ο Αλκέτας ο Λακεδαιμόνιος έδρασε με ιδιαίτερη εφυϊα εκπαιδεύοντας τα πληρώματά του μπροστά στα μάτια του εχθρικού στόλου, δίχως να αποκαλυφθεί ο αριθμός του πλοίων του στόλου του:

«Ἀλκέτας Λακεδαιμόνιος ἀπὸ Ἱστιαίας ὁρμώμενος βουλόμενος λαθεῖν, πεπληρωκὼς ναῦς πολλὰς, καθελκύσας τριήρη μίαν καὶ ἐς ταύτην ἀνὰ μέρος ἐμβιβάζων τοὺς στρατιώτας, ἵνα δοκοίη τοῖς πολεμίοις ἕν σκάφος έ ἔχειν, ἤσκει τῶν τριήρων ἁπασῶν τὰ πληρώματα» [6].

[Ο Αλκέτας ο Λακεδαιμόνιος ξεκίνησε από την Ιστιαία και ήθελε να περάσει απαρατήρητος. Αφού λοιπόν επάνδρωσε πολλά πλοία, καθήλκυσε μία μόνο τριήρη και, επιβιβάζοντας σ’ αυτήν τμηματικά τους στρατιώτες, για να φανεί στους εχθρούς του, ότι διαθέτει ένα μόνο σκάφος, γύμναζε μ’ αυτόν τον τρόπο τα πληρώματα όλων των άλλων τριήρων].

Ασκήσεις πραγματοποιούνταν και με την ευκαιρία εορτασμών. Στο Σούνιο, για παράδειγμα, κάθε τέσσερα χρόνια διεξαγόταν κάτω από τον Ναό του Ποσειδώνος εορτασμοί και αγώνες πλοίων [7]. Η «νεών άμιλλα» ήταν αγώνισμα πολλών εορτών με έπαθλα χρηματικά. Στους αγώνες εκδηλωνόταν μεγάλη άμιλλα, ο δε εορτασμός εμψύχωνε πολύ τους συναγωνιζομένους, οι οποίοι με αυτόν τον τρόπο διατηρούσαν το ηθικό τους ακμαίο και ήταν σε πλήρη ετοιμότητα. Με αυτό τον τρόπο εκπαιδευόμενοι οι ναύτες, και ιδίως οι Αθηναίοι, μπορούσαν να κάνουν με στις τριήρεις τους τούς πιο δύσκολους χειρισμούς και να καταναυμαχούν τους πολεμίους.

Επίσης είναι γνωστόν ότι και ο Μέγας Αλέξανδρος εκπαίδευε πολύ τα πληρώματα των πλοίων με ασκήσεις ετοιμότητας [8] και δη με τέτοιο τρόπο ώστε δεν υστερούσαν σε ετοιμότητα, συγκρινόμενη με αυτή των συγχρόνων στρατών και τις ναυτικές δυνάμεις των σημερινών (εθνικών) στρατών.

Αν και δεν υπάρχουν σαφείς και λεπτομερείς αναφορές σχετικά με τον τρόπο και χρόνο της ιεραρχικής εξελίξεως των πληρωμάτων, εν τούτοις διαπιστώνεται ότι πολλές φορές η ανώτερη θέση ανατίθετο σε κάποιον ο οποίος επιλεγόταν λόγω ικανοτήτων ή αφού ολοκλήρωσε επιτυχώς όλες τις προηγούμενες βαθμίδες διοικήσεως, ακόμα και αν ο Αξιωματικός προερχόταν από το κατώτερο πλήρωμα.

«ἐρέτην χρῆναι πρῶτα γεννέσθαι πρὶν πηδαλίοις ἐπιχειρεῖν» [9].

[πρέπει να γίνεις πρώτα κωπηλάτης προτού επιχειρήσεις να πιάσεις στα χέρια σου το τιμόνι]

Το σύστημα κωπηλασίας και η διευθέτηση των

κωπηλατών στην αρχαία τριήρη (αξονομετρική τομή).

Σχέδιο Γ. Νάκας, Αρχαιολόγος MA in Maritime Archaeology.

Στην ναυτική εκπαίδευση σπουδαίο ρόλο διαδραμάτιζε και το κατά πόσον ο ίδιος ο εχθρός ήταν «καλός δάσκαλος». Όταν οι διαμάχες δύο εμπολέμων διαρκούν πολύ, ο ένας μελετά και μαθαίνει τον άλλο σε σημείο ώστε εκείνος που υστερεί, με τον καιρό, να γίνεται ίσος ή ακόμα και καλύτερος από τον δάσκαλό του. Συνήθως τέτοια φαινόμενα συμβαίνουν από δυνάμεις, που, λόγω της ισχύος που διαθέτουν μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, χαρακτηρίζονται από έπαρση με αποτέλεσμα να προβαίνουν σε επιχειρησιακές σχεδιάσεις επί του προχείρου ή να μιμούνται ή και να επαναλαμβάνουν παλαιότερες τακτικές, οι οποίες ήταν γνωστές στον αντίπαλο. Ειδικά η επανάληψη ήταν το μεγαλύτερο σφάλμα (στρατηγικής ή και τακτικής) που μπορούσε να διαπράξει ακόμα και ο ισχυρότερος στόλος!

Ως παράδειγμα επαναλήψεως της ίδιας τακτικής σε ναυμαχία αναφέρουμε την ναυμαχία στο Νότιον [10], κατά την οποία Ναύαρχος του Αθηναϊκού Στόλου ήταν ο Αλκιβιάδης και του Σπαρτιατικού ο Λύσανδρος [11].

Η συγκεκριμένη ναυμαχία χαρακτηρίζεται από την ιδιωτεία ενός Αθηναίου κυβερνήτου, του Αντιόχου, ο οποίος λόγω της ανοησίας και υπεροψίας του, χάρισε όχι μόνο την νίκη στους αντιπάλους, αλλά και επέφερε την οριστική καθαίρεση του Αλκιβιάδου! Ο Αντίοχος προκάλεσε τον αντίπαλο στόλο σε ναυμαχία, επαναλαμβάνοντας ακριβώς την τακτική που είχε εφαρμόσει λίγο καιρό πριν ο Αλκιβιάδης στην Ναυμαχία της Κυζίκου (410 π.Χ.) [12]. Δηλαδή προκάλεσε σε ναυμαχία τον εχθρό, δείχνοντάς του ότι διαθέτει δήθεν λιγότερα πλοία, και θέλοντας να παρασύρει τον αντίπαλο στ’ ανοιχτά και να τον αιφνιδιάσει με επίθεση όλου του στόλου. Έτσι ο Αντίοχος νόμιζε ότι κατά κάποιο «μαγικό» τρόπο θα είχε πετύχει και την υπερφαλάγγιση του εχθρού. Όμως όλες οι τακτικές κινήσεις του ήταν επιπόλαιες, δίχως να έχει προηγηθεί μελέτη χώρου, στόλου και παραμέτρων. Στην Ναυμαχία της Κυζίκου βέβαια επικεφαλής του Σπαρτιατικού στόλου ήταν ο Μίνδαρος, ο οποίος και σκοτώθηκε κατά την ναυμαχία, ενώ στην του Νοτίου διοικητής ήταν ο Λύσανδρος. Όμως αυτό δεν εμπόδισε τον Λύσανδρο να θυμάται τις παλαιότερες τακτικές αντιπάλων καθώς φαίνεται ότι είχε μελετήσει όλες τις επιχειρησιακές παραμέτρους, ειδικότερα σε ναυμαχίες στις οποίες ο Σπαρτιατικός Στόλος είχε ηττηθεί.

Πηγή: Περί Αλός http://perialos.blogspot.gr/2017/04/2016.html

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Ομήρου, Ιλιάς, Β 719.

[2] Στοβαίος, βιβλίο Δ, ΧΙΙΙ, 49.

[3] Πολυαίνου, Στρατηγήματα, Γ, 9, 32.

[4] Ξενοφώντος, Ελληνικά, ΣΤ 2, 27-29.

[5] Πολυαίνου, Στρατηγήματα, Γ 11, 7.

[6] Πολυαίνου, Στρατηγήματα, Β 7 Αλκέτας.

[7] Ηροδότου, Ιστορίαια, ΣΤ 87, Λυσίου, 21.5, Αριστοφάνους, Ιππής 560.

[8] Αρριανού, Αλεξάνδρου Ανάβασις, 7.23.

[9] Αριστοφάνους, Ιππής, 542. Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, το γεγονός ότι τούτο το κείμενο φιλοξενούν σε μαρμάρινη επιγραφή όλες οι Ακαδημίες Εμπορικού Ναυτικού της Ελλάδος.

[10] Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου, «Η Ναυμαχία στο Νότιον (407 π.Χ.) Η λανθασμένη τακτική», ΝAUSIVIOS CHORA, A Journal in Naval Sciences and Technology, Piraeus, Hellenic Naval Academy, VOL. 5, D, 2014, σσ. 35-40.

[11] Σπαρτιάτης Στρατηγός και Ναύαρχος. Κατέστρεψε τον Αθηναϊκό Στόλο στους Αιγός Ποταμούς (405 π.Χ.) κατέλαβε τον Πειραιά και την Αθήνα κι εγκατέστησε τους τριάκοντα τυράννους. Νικήθηκε και σκοτώθηκε πολεμώντας τους Βοιωτούς το 395 π.Χ.

[12] Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου, «Ο Τακτικός Αιφνιδιασμός στην Αμφίβια Επιχείρηση της Κυζίκου», Ναυτική Επιθεώρηση, Αθήνα, Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού/ΓΕΝ, 2012-2013, τ.583, σσ. 78 -87.

 

 

Το Περί Αλός προτείνει:

Επισκεφθείτε τη σελίδα του Αρχαιολόγου, MA in Maritime Archaeology Γιάννη Νάκα στο facebook. Πιέσατε ΕΔΩ

 

Για τα βιβλία και της εκδηλώσεις της Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού επισκεφθείτε τη επίσημη σελίδα στο facebook. Πιέσατε ΕΔΩ

 

Για τα βιβλία της Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου πιέσατε ΕΔΩ

 

Πλους με την τριήρη «Ολυμπιάς». Πιέσατε ΕΔΩ