Η Ναυτική Χειρουργική στην εποχή του Νέλσονος
Περί Αλός
Του Αρχιπλοίαρχου (ε.α.) Γεώργιου Κανάκη Π.Ν.
Δημοσιεύθηκε στην «Ναυτική Επιθεώρηση»,
τεύχος 577, σελ. 37, ΙΟΥΝ-ΙΟΥΛ- ΑΥΓ. 2011
Εκδόσεις ΥΙΝ/ΓΕΝ. Αναδημοσίευση στο Περί Αλός
με την έγκριση της «Ναυτικής Επιθεωρήσεως».
 |
| Rear-Admiral Sir Horatio Nelson, 1758–1805 (Ελαιογραφία του.Lemuel Francis Abbott) ΦΩΤΟ: en.wikipedia.org National Maritime Museum |
Το 1798 ήταν μια σημαντική χρονιά και μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα, ότι αποτελεί ορόσημο για την εξέλιξη των γεγονότων, που σημάδεψαν την μετέπειτα ιστορική πορεία της Ευρώπης. Το 1798 ο Ναπολέων Βοναπάρτης αυτοανακηρύσσεται σε Αυτοκράτορα-Στρατηγό και έχοντας δημιουργήσει -δικαιολογημένα- την εικόνα του ανίκητου ηγέτη, είναι έτοιμος να πραγματοποιήσει το όνειρο της ζωής του: να ακολουθήσει τα βήματα του Μεγάλου Αλέξανδρου κατακτώντας χώρες και περιοχές στην Ανατολή για τη Γαλλική Αυτοκρατορία.
Ο Πόλεμος που ακολούθησε, έλαβε παγκόσμιες διαστάσεις και στο βωμό των επιδιώξεων του μικρόσωμου πρώην χαμηλόβαθμου Κορσικανού αξιωματικού, αιματοκυλίστηκαν πολλά ευρωπαϊκά κράτη. Οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι, που επεκτάθηκαν παγκόσμια, ονομάστηκαν για ένα αιώνα περίπου μέχρι να ξεσπάσει ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος: «Ο Μεγάλος Πόλεμος».
Ο Πόλεμος αυτός κερδήθηκε στη θάλασσα. Αν και ο Δούκας του Wellington, οδήγησε τα Βρετανικά και Συμμαχικά στρατεύματα στην τελική νίκη εναντίον του Ναπολέοντα, στη μάχη του Waterloo, για πολλά χρόνια οι Γαλλικές Στρατιές κατήγαγαν σωρείες νικών, κατακτώντας το ένα μετά το άλλο τα Ευρωπαϊκά κράτη. Μόνο μια στενή θαλάσσια λωρίδα, το Εγγλέζικο κανάλι, αποτελούσε το φυσικό εμπόδιο για τη κατάκτηση των Βρετανικών Νήσων.
Το Βρετανικό Ναυτικό ήταν αυτό που εξανέμισε τα κατακτητικά όνειρα του Ναπολέοντα.
Καθοριστικός παράγοντας ήταν το ανθρώπινο δυναμικό: οι αξιωματικοί, οι υπαξιωματικοί και οι ναύτες των Βρετανικών πλοίων. Ζώντας κάτω από ιδιαίτερα άσχημες συνθήκες, έχοντας να αντιμετωπίσουν τα στοιχεία της φύσης, πολεμούσαν αδιαφορώντας για το θάνατο στα ρεσάλτα ή στα πυροβόλα κάτω στα σκοτεινά υποστρώματα. Οι τραυματισμοί συχνοί που συνήθως η έκβασή τους ήταν εκ των προτέρων γνωστή: Τύλιγμα, ράψιμο στη μπράντα, ρίψη στη θάλασσα και καταχώρηση στο ημερολόγιο του πλοίου με εγγραφή δίπλα στο όνομα: D.D. (Discharged Dead).
Κάποιοι όμως, κατέβαλλαν απεγνωσμένες προσπάθειες για να αποτρέψουν το μοιραίο, με μόνα όπλα τις γνώσεις, τις εμπειρίες και το ψυχικό σθένος τους. Αυτοί ήταν οι χειρουργοί και οι βοηθοί τους, οι Κύριοι των πολεμικών πλοίων.
Αρκετές εκατοντάδες χειρουργοί επάνδρωναν τα πλοία του Βρετανικού Ναυτικού σαν υπαξιωματικοί, οι περισσότεροι ήταν Σκώτοι ή Ιρλανδοί και όλοι
τους ήταν εγκεκριμένοι από την Εταιρεία Χειρουργών του Λονδίνου, η οποία μετά το 1800 μετονομάσθηκε σε Βασιλικό Κολλέγιο. Οι περισσότεροι από αυτούς δεν είχαν φοιτήσει σε πανεπιστήμιο, αλλά είχαν μάθει την τέχνη του χειρουργού σαν βοηθοί, στην πράξη.
Οι ιατροί έχαιραν μεγαλύτερης εκτίμησης από τους χειρουργούς από το γεγονός ότι ήταν απόφοιτοι των πανεπιστημίων της Οξφόρδης και του Κέμπριτζ και μέλη του Κολλεγίου των Ιατρών. Απόφοιτοι των πανεπιστημίων του Εδιμβούργου ή του Λέιντεν την εποχή εκείνη θεωρούνταν κατώτερης μόρφωσης και γινόντουσαν αντεπιστέλλοντα μέλη!
Στην πραγματικότητα ιατροί δεν υπήρχαν στα Βρετανικά πλοία, αλλά μόνο στα Ναυτικά Νοσοκομεία ή σε μεγάλες ναυτικές μοίρες που επιχειρούσαν σε
μακρινούς ωκεανούς.
Οι χειρουργοί δεν αποκαλούνταν Doctor αλλά Mister, γι’ αυτό υπήρχε εξήγηση: Αρχικά, οι χειρουργικές ιατρικές πράξεις εκτελούνταν από τους κουρείς. Στη Βρετανία ακόμα και στις μέρες μας οι χειρουργοί αποκαλούνται Mister και όχι Doctor, πιστοί στη μακροχρόνια παράδοση!
Οι χειρουργοί στο Βρετανικό Ναυτικό κατά τον ύστερο 18ο και πρώιμο 19ο αιώνα ήταν υποχρεωμένοι να προμηθεύονται οι ίδιοι τα χειρουργικά εργαλεία πριν τοποθετηθούν στο πλοίο. Η Εταιρεία Χειρουργών εξέταζε την επάρκεια γνώσεων καθώς και το περιεχόμενο του κιβωτίου (surgeon’s chest).
Ο έλεγχος πληρότητας του εν λόγω κιβωτίου είχε δοθεί στην Εταιρεία από τον Κάρολο τον Α’ και αποτελούσε αδιαφιλονίκητο προνόμιο των Χειρουργών.
Το 1715 αλλά και το 1795 έγινε προσπάθεια ο έλεγχος του κιβωτίου να δοθεί στον Αρχίατρο του Νοσοκομείου του Greenwich, αλλά η Εταιρεία αντιστάθηκε και τελικά υπερίσχυσε. Όταν η Εταιρεία το 1800 μετονομάσθηκε σε Βασιλικό Κολλέγιο Χειρουργών ακόμα διατηρούσε το προνόμιο, αν και οι Ναυτικοί Κανονισμοί του 1805 δεν το αναφέρουν.
Στους Ναυτικούς Κανονισμούς του 1731 αναφέρεται ότι μετά τον έλεγχο το κιβώτιο με τα χειρουργικά εργαλεία πρέπει να κλειδώνεται και να σφραγίζεται με τη σφραγίδα του χειρουργού και την επίσημη σφραγίδα της Εταιρείας των Χειρουργών, ώστε να αποφεύγεται το άνοιγμα πριν την άφιξή του στο πλοίο. Ο Κυβερνήτης του πλοίου δεν έπρεπε να επιτρέψει την εισαγωγή κιβωτίου χειρουργικών εργαλείων με παραβιασμένες σφραγίδες.
 |
| SirWilliamBeatt Χειρουργός HMS Victory κατά τη διάρκεια της Μάχης του Τραφάλγκαρ Λάδι σε μουσαμά, έργο του Arthur William Devis ΦΩΤΟ: Wikipedia |
Ο σκοπός του ελέγχου πληρότητας ήταν διττός.
Πρώτον επιβεβαιωνόταν ότι ο χειρουργός διέθετε τα προβλεπόμενα και κατάλληλα εργαλεία για να εκτελεί χειρουργικές πράξεις κατά τη διάρκεια των πλόων. Δεύτερον οι σφραγίδες απέτρεπαν τον χειρουργό από τον πειρασμό να πουλήσει ή να ενεχυριάσει μερικά εργαλεία, προκειμένου να αποκτήσει χρήματα πριν τοποθετηθεί στο πλοίο. Την εποχή εκείνη οι αποδοχές του χειρουργού ήταν ανεπαρκείς για να αγοράσει ένα πλήρες και ομοιογενές σετ χειρουργικών εργαλείων. Το συνολικό κόστος προμηθείας ανερχόταν από 18 έως 25 guineas. Αν ληφθεί υπόψη ότι ο μηνιαίος μισθός του χειρουργού ήταν 5£ και των βοηθών του 2- 3£, μπορούμε να αναλογιστούμε το ύψος του κόστους των χειρουργικών εργαλείων.
Από την εποχή του Καρόλου του Α, δινόταν στους χειρουργούς επίδομα για την αγορά εργαλείων και φαρμάκων. Το 1781 το επίδομα για τον αρχαιότερο χειρουργό ανερχόταν σε 62£. Προφανώς το εν λόγω χρηματικό ποσό ήταν ανεπαρκέστατο για την προμήθεια εργαλείων και φαρμάκων για το πλήρωμα ενός πλοίου. Ο φτωχά αμειβόμενος χειρουργός ήταν υποχρεωμένος να εκτελεί τα καθήκοντά του με τον πιο οικονομικό τρόπο. Έτσι λοιπόν προμηθευόταν εργαλεία από διάφορους κατασκευαστές με επιπτώσεις στην ποιότητά τους. Το καθεστώς αυτό άλλαξε το 1805, όταν το Ναυτικό προμήθευε τα φάρμακα, αλλά ο χειρουργός ήταν υποχρεωμένος να διαθέτει τα δικά του εργαλεία. Αντίθετα, στο Στρατό κάθε σύνταγμα προμηθευόταν το κιβώτιο και το χρέωνε στο χειρουργό.
Η καμπίνα –τρόπος του λέγειν– του χειρουργού βρισκόταν στο σκοτεινό κατώτερο υπόστρωμα του πλοίου (orlop) παράλληλα με το χώρο των δοκίμων.
Οι βοηθοί χειρουργοί είχαν το προνόμιο να ενδιαιτώνται μαζί με τους δοκίμους. Το θεραπευτήριο του πλοίου διέθετε μια σειρά από μπράντες (αιώρες) και συνήθως ήταν κοντά στο μαγειρείο, γιατί την εποχή εκείνη θεωρούσαν ότι ο καπνός και η θερμότητα είχαν ευεργετικές θεραπευτικές ιδιότητες.
Ένας επιπλέον λόγος ήταν, ότι οι ασθενείς βρίσκονταν χωροταξικά κοντά με τα μέλη (messmates) της επιστασίας τους. Περί το τέλος του 18ου αιώνα το θεραπευτήριο άλλαξε θέση και μεταφέρθηκε σε μια πλευρά του πρώτου υποστρώματος, στο πρόστεγο, εκεί όπου πριν στάβλιζαν τα γουρούνια του πλοίου!
Η δικαιολογία ήταν πρακτική και λογική: Οι τουαλέτες (heads) του πλοίου ήταν πλώρα αμέσως μετά.
Μπορούμε εύκολα να φανταστούμε τις επικρατούσες συνθήκες καθαριότητας και υγιεινής που θα επικρατούσαν στο θεραπευτήριο. Δυσώδεις οσμές, μύγες, κουνούπια και ψείρες είχαν εγκατασταθεί εκεί κάνοντας τη μίζερη ζωή των νοσηλευομένων ασθενών ακόμα πιο δύσκολη.
Κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας το θεραπευτήριο στο πρόστεγο δεν χρησιμοποιείτο, επειδή το άδειαζαν για να ελευθερωθεί ο χώρος προκειμένου να αναπτυχθούν πυροβόλα, αλλά γιατί ήταν εκτεθειμένο στα εχθρικά πυρά. Τότε ο χώρος ενδιαίτησης των δοκίμων, το cockpit, μετατρεπόταν σε χειρουργείο και οι επεμβάσεις πραγματοποιούνταν με το φως κεριών και λαδοφάναρων. Όταν η ναυμαχία έφτανε στο κρεσέντο της, τα τραυματισμένα μέλη του πληρώματος ήταν συνήθως τόσα πολλά με αποτέλεσμα να μεταφέρονται και σε άλλα διαμερίσματα του πλοίου.
Αν ανοίξουμε και ψάξουμε με τη φαντασία μας το κιβώτιο του χειρουργού, είναι δυνατόν – χωρίς να έχουμε ιδιαίτερες ιατρικές γνώσεις– να αντιληφθούμε τη χρήση καθώς και τις εφαρμογές του. Ένα τέτοιο κιβώτιο εκτίθεται στο Μουσείο της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου και συγκεκριμένα στο Surgeons Hall. Είναι της εποχής του 1812 και τα περισσότερα εργαλεία είναι κατασκευασμένα από την εταιρεία Weiss J & Son, London.
Η πρωταρχική δραστηριότητα του χειρουργού ήταν η εκτέλεση ακρωτηριασμών, η οποία από τη φύση της ήταν πολύ επικίνδυνη. Η όλη διαδικασία, σε σύγκριση με τα σημερινά πρωτόκολλα χειρουργικών επεμβάσεων θα μπορούσε να χαρακτηριστεί επιεικώς ως τραγική τόσο για το χειρουργό, όσο και για τους δύστυχους τραυματίες που περίμεναν τη σειρά τους για να δεχθούν τις υπηρεσίες του. Ο ακρωτηριασμός ήταν συνήθως η μόνη λύση για τα χτυπημένα μέλη του σώματος των τραυματιών, γιατί ο κίνδυνος μολύνσεων υπό τη μορφή γάγγραινας ήταν άμεσος. Έτσι λοιπόν όσο πιο σύντομα εκτελείτο ο ακρωτηριασμός, τόσο περισσότερες ήταν οι πιθανότητες για επιβίωση.
 |
| 1. Χειρουργικά εργαλεία ακρωτηριασμών. ΦΩΤΟ: www.jrsm.rsmjournals.com |
Λαμβάνοντας υπόψη ότι η πρώτη εγχείρηση με χορήγηση αναισθησίας πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο το 1846, αν και σε μερικές περιπτώσεις χορηγούσαν περιστασιακά όπιο, η επέμβαση γινόταν κάτω από τραγικές και πολύ επίπονες συνθήκες για τον τραυματία. Τους ασθενείς κρατούσαν στο χειρουργικό τραπέζι οι βοηθοί του χειρουργού σε όλη τη διάρκεια της επέμβασης.
Η διαδικασία ήταν η ακόλουθη: Στην αρχή εφάρμοζαν αιμοστατικό περίδεσμο αρκετά πιο ψηλά από το τραύμα για να σταματήσουν την αιμορραγία.
Τότε ο χειρουργός μπορούσε να δει την έκταση του τραύματος κάπως καλύτερα κάτω από τον αδύνατο φωτισμό του κεριού. Αμέσως μετά ο χειρουργός με μια κυκλική τομή έτεμνε το δέρμα, τους ιστούς και τους μυς φτάνοντας μέχρι το κόκαλο. Παρατηρώντας τα μαχαίρια ακρωτηριασμού μπορούμε εύκολα να φανταστούμε την τεχνική της εποχής εκείνης. Το καμπυλωτό μαχαίρι που φαίνεται στο πάνω μέρος της Φώτο. 1Α κατασκευάστηκε το τέλος του 18ου αιώνα και ήταν εργονομικά σχεδιασμένο για να παρέχει τη βέλτιστη λαβή για τον αντίχειρα του χειρουργού. Βεβαίως η χρήση του σταδιακά σταμάτησε κατά την αρχή του 19ου αιώνα, οπότε υιοθετήθηκαν άλλα μαχαίρια. Στα Βρετανικά Πλοία οι χειρουργοί προτιμούσαν τα ευθέα πριόνια ακρωτηριασμών επειδή δεν έσπαζε η λάμα τους. Αντίθετα τα πριόνια του τύπου «τόξου» Φώτο. 1D χρησιμοποιούντο στην Ευρώπη αλλά παρουσίαζαν το λειτουργικό μειονέκτημα της συχνής θραύσης της λάμας.
Ο Νέλσον είχε δεχθεί τις υπηρεσίες του Mr. Thomas Esheby, όταν ακρωτηριάστηκε το δεξί του χέρι πάνω από τον αγκώνα, από χτύπημα βλήματος μουσκέτου κατά την άτυχη επιδρομική επιχείρηση στη πόλη της Σαντα Κρουζ της Τενερίφης στα Kανάρια Νησιά το 1797. Σε όλη του τη ζωή δεν είχε ξεχάσει τον αφόρητο πόνο από το σοκ της αίσθησης του «κρύου του μετάλλου» των χειρουργικών εργαλείων. Ο Ναύαρχος Νέλσον, από προσωπική τραγική εμπειρία, είχε ζητήσει από τον Mr. George Magrath, χειρουργό στο HMS VICTORY κατά τα έτη 1803-4, να ζεσταίνει τα μαχαίρια του, βαπτίζοντάς τα σε μια χύτρα με βραστό νερό από το μαγειρείο.
Αλλά ας επανέλθουμε στην επέμβαση. Στη συνέχεια οι αρτηρίες και τα μικρότερα αγγεία δενόντουσαν (υφίσταντο απολίνωση) με μεταξωτά ή κερωμένα ράμματα, ο αιμοστατικός περίδεσμος αφαιρείτο και τα εναπομείναν δέρμα τυλιγόταν πάνω στο κολόβωμα με τις άκρες των ραμμάτων να εξέχουν, επειδή την εποχή εκείνη πίστευαν, ότι διευκόλυναν την παροχέτευση των υγρών από το τραύμα. Η διαδικασία αυτή αύξανε τους κινδύνους μόλυνσης. Ένα από τα ράμματα στο κολόβωμα του Νέλσον έκανε μήνες για να «πέσει», με αποτέλεσμα να υποφέρει από πόνους σε όλη του τη ζωή, πιθανώς γιατί κάποιο νεύρο είχε δεθεί από λάθος με μια αρτηρία. Άλλη εξίσου πιθανή εξήγηση του φρικτού πόνου μπορεί να αποδοθεί στον ψυχοσωματικό πόνο στο απολεσθέν τμήμα του χεριού του.
Βασικός παράγοντας για μια επιτυχημένη εγχείρηση ακρωτηριασμού ήταν η ταχύτητα, δεδομένου ότι οποιαδήποτε καθυστέρηση ήταν δυνατόν να επιφέρει το θάνατο του ασθενή από σοκ ή από ακατάσχετη αιμορραγία. Ο αποδεκτός χρόνος ήταν της τάξης των 12 λεπτών!
 |
| 2. Χειρουργικά εργαλεία εκτέλεσης τρυπανισμού. ΦΩΤΟ: www.jrsm.rsmjournals.com |
Τυχεροί ήταν οι τραυματίες που η φύση του τραύματός τους δεν απαιτούσε τις καλές υπηρεσίες του χειρουργού και των βοηθών του. Όπως έχει καταγραφεί στο Βιβλίο Ασθενών του HMS LION από τον Ιανουάριο του 1798 έως το 1800, ο εικοσάχρονος ναύτης John Evans, τραυματίστηκε άσχημα και στις δυο παλάμες κατά την επιχείρηση κατάληψης ενός Ελληνικού πλοίου. Κατά την ανταλλαγή πυροβολισμών ο παραπάνω ναύτης πυροβολήθηκε και το βλήμα εισήλθε από το πάνω μέρος του δεξιού χεριού, διαπέρασε πλαγίως θραύοντας τα μετακάρπια οστά των τριών δακτύλων και εξήλθε από την παλάμη. Στο αριστερό χέρι το βλήμα εισήλθε κοντά στην άρθρωση της πρώτης φάλαγγας του αντίχειρα εκεί που συνδέεται με το τραπέζιο καταστρέφοντας τον σύνδεσμο και σπάζοντας τα οστά. Ο χειρουργός του LION, Mr. James Young ανασύνθεσε τα οστά στη θέση τους και εφαρμόζοντας καταπλάσματα με νάρθηκες και επιδέσμους, κατάφερε ο τραυματίας να επανέλθει κανονικά στα καθήκοντά του έχοντας μερικώς αποκατεστημένη τη κινητικότητα των χεριών του με μόνη εξαίρεση τη χρήση του αντίχειρα του αριστερού του χεριού!
Βεβαίως οι χειρουργοί προσπαθούσαν να ανακαλύψουν νέες μεθόδους και τεχνικές για να επουλώνονται εύκολα τα κολοβώματα από τους ακρωτηριασμούς. Το 1789 ο Mr. Lionel Gillespie, χειρουργός πλοίου πρότεινε να καλύπτεται το κολόβωμα με κύστη χοίρου, μια διαδικασία που δεν υιοθετήθηκε!
Ανεξάρτητα από τις προσπάθειες των χειρουργών, πολλοί τραυματίες ανέπτυσσαν υψηλό πυρετό και κατέληγαν συνήθως από τέτανο ή γάγγραινα.
Την εποχή εκείνη οι συνθήκες υγιεινής δεν ήταν κατανοητές, αν και οι χειρουργοί προσπαθούσαν να διατηρήσουν κάποιο επίπεδο καθαριότητας,
αγνοώντας ότι τα βακτήρια από τα εργαλεία τους δημιουργούσαν μολύνσεις. Αντίθετα πίστευαν ότι η αλόγιστη κατανάλωση αλκοόλ ήταν υπεύθυνη για τους θανάτους των χειρουργημένων τραυματιών!
Μεγάλο πρόβλημα ήταν η αντιμετώπιση των αιμορραγιών. Στη Φώτο. 1F απεικονίζεται αιμοστατικός περίδεσμος τύπου Petit. Στα πλοία ήταν επιβεβλημένο τα μέλη του πληρώματος πριν την έναρξη της ναυμαχίας να φέρουν σχοινί για να το χρησιμοποιήσουν να σταματήσουν τυχόν αιμορραγία. Ο Νέλσον όταν τραυματίστηκε στο δεξί χέρι, σώθηκε επειδή ο θετός γιός του, ο Υποπλοίαρχος Josiah Nisbet του εφάρμοσε αιμοστατικό περίδεσμο.
Στις ναυμαχίες οι χειρουργοί είχαν να αντιμετωπίσουν τα εγκαύματα που προκαλούνταν από εκρήξεις των πυροβόλων λόγω λανθασμένης γέμισης.
Κάτω από τις συνθήκες της ναυμαχίας τα ατυχήματα ήταν μερικές φορές αναπόφευκτα, ιδίως όταν ξεχνούσαν να βρέξουν τη τάπα από καναβάτσο που παρεμβαλλόταν ανάμεσα στην πυρίτιδα και το βλήμα. Τα περισσότερα ατυχήματα από αιφνίδιες εκρήξεις δημιουργούσαν ανεξέλεγκτες πυρκαγιές σε φύσιγγες πυρίτιδας με αποτέλεσμα τα μέλη της ομοχειρίας του πυροβόλου να υφίστανται εγκαύματα σε όλο τους το σώμα. Η συνήθης εξέλιξη των τραυμάτων από εγκαύματα ήταν προδιαγεγραμμένη: Θάνατος κάτω από αφόρητους πόνους. Στην περίπτωση αυτή ο χειρουργός έδινε όπιο για να απαλύνει τους πόνους και εφάρμοζε καταπλάσματα με νερό.
Ο τρυπανισμός ήταν η δεύτερη σε επικινδυνότητα επέμβαση που έκαναν οι χειρουργοί των πλοίων στην προσπάθειά τους να αποσυμπιέσουν τον εγκέφαλο από κρανιοεγκεφαλικό τραύμα ή να παροχετεύσουν ενδοκρανιακό αιμάτωμα αν και το τελευταίο γινόταν μάλλον από τύχη! Οι Βρετανοί χειρουργοί χρησιμοποιούσαν το εργαλείο σχήματος Ταυ, Φώτο. 2 Α, ο εγκέφαλος τότε ήταν δυνατόν να μετακινηθεί από το τραύμα με το ειδικό εργαλείο που φαίνεται στο πάνω μέρος της Φώτο. 2Β ή με χρήση της λίμας Φώτο. 2Β κάτω, με την οποία λιμάριζαν και ομαλοποιούσαν το περίγραμμα της οπής του κρανίου. Στη Φώτο. 2 D φαίνεται μια μικρή ψήκτρα από ελεφαντόδοντο που τη χρησιμοποιούσαν για να σκουπίζουν τα τρίμματα/ γρέζια της οπής. Στη Φώτο. 2 Ε η ειδική αυτή λαβίδα χρησιμοποιείτο για την αφαίρεση του οστέινου δίσκου από το κρανίο.
 |
| 3. Ιατρικά εργαλεία για θεραπεία αφροδισίων νοσημάτων ΦΩΤΟ: www.jrsm.rsmjournals.com |
Τα μέλη του πληρώματος ενός πλοίου την εποχή εκείνη δεν κινδύνευαν μόνο από θανατηφόρο ή βαρύτατο τραυματισμό κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας, αλλά και από ατυχήματα που συνέβαλαν και αυτά στην αύξηση του αριθμού των θυμάτων. Στα βρετανικά πλοία τότε κυκλοφορούσε μια μακάβρια θεωρία που δυστυχώς είχε επιβεβαιωθεί από τις αναφορές των πλοίων, ότι επιπλέον των απωλειών υγείας σε ναυμαχίες ή ναυάγια, ένας ναύτης στους τριάντα θα πέθαινε από ατύχημα ή ασθένεια κατά τη διάρκεια του πλου! Δυστυχώς η παραπάνω θεωρία δεν εξαιρούσε τους έμπειρους ναύτες (able seamen), αν και τα περισσότερα ατυχήματα οφείλονταν σε αλόγιστη χρήση ριψοκίνδυνων εργασιακών μεθόδων, κατά τις οποίες οι συνθήκες ασφαλείας περνούσαν σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τη ταχύτητα, καθώς και σε υπερβολική χρήση αλκοολούχων ποτών. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι τα ναυτικά ατυχήματα, ακόμα και στην εποχή μας, σε ποσοστό 80% έχουν σαν γενεσιουργό αίτιο τον ανθρώπινο παράγοντα!
Αξιοπερίεργο είναι ότι από την εποχή εκείνη υπήρχε συστηματική καταγραφή των διαφόρων ατυχημάτων τα οποία ήταν: πτώσεις από τα ιστία στο κατάστρωμα ή στη θάλασσα, καθώς και πτώσεις από τα ανοίγματα των καταστρωμάτων (hatchways). Στο Βρετανικό Ναυτικό της εποχής εκείνης βαριά ατυχήματα συνέβαιναν σε εργασίες που από τη φύση τους απαιτούσαν μεγάλη και επίπονη προσπάθεια, όπως η πλήρωση και η μεταφορά των βαρελιών ποσίμου νερού. Ήταν σύνηθες οι ναύτες να παθαίνουν κήλες κατά τις οποίες ένα όργανο εξέρχεται από το περιτόναιο. Η μόνη θεραπεία τότε ήταν η περίδεση με επίδεσμο για να συγκρατούν το όργανο στη θέση του, αλλά με πολύ φτωχά αποτελέσματα επιτυχίας.
Οι κήλες αποτελούσαν κριτήριο για την αποφυγή κατάταξης στο ναυτικό.
Οι χειρουργοί των πλοίων είχαν να αντιμετωπίσουν τα αφροδίσια νοσήματα, κυρίως γονόρροια και σύφιλη (lues venera). Μέχρι το 1795 οι ασθενείς ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλουν 15 σελίνια στο χειρουργό για τη θεραπεία, που συνήθως περιλάμβανε χορήγηση υδραργύρου. Αυτή η πρακτική, δηλαδή η πληρωμή του χειρουργού, καταργήθηκε γιατί απέτρεπε τους ασθενείς να αναφέρουν το νόσημά τους! Η ύπαρξη αφροδίσιων νοσημάτων ήταν συνηθισμένο γεγονός, γιατί στα περισσότερα πλοία υπήρχαν και γυναίκες, όπως στην περίπτωση του HMS RUSSELL το 1798, όπου ο χειρουργός του πλοίου Mr. George Magrath, παραπονείται ότι ο Λοχαγός των πεζοναυτών Robert Jοhnson, αν και υποβάλλεται σε θεραπεία για σύφιλη, συνεχίζει παρά τις επανειλημμένες συστάσεις του, να συνευρίσκεται με τη γυναίκα που του μετέδωσε την ασθένεια! Ο χειρουργός διατυπώνει την απογοήτευσή του, ότι παρά τις παραινέσεις του προς το Λοχαγό, αυτός επιμένει να την έχει στο πλοίο!
Για τις παραπάνω ασθένειες οι χειρουργοί των πλοίων διέθεταν ειδικούς καθετήρες που φαίνονται στη Φώτο. 3Α εκ των οποίων ο επάνω είναι για γυναίκες. Επίσης διέθεταν ειδικές βελόνες παρακέντησης με λαβή από ελεφαντόδοντο που απεικονίζονται στη Φώτο. 3Β.
 |
| 4. Οδοντιατρικά εργαλεία. ΦΩΤΟ: www.jrsm.rsmjournals.com |
Ο χειρουργός του πλοίου εκτελούσε και καθήκοντα οδοντίατρου. Η κακή διατροφή του πληρώματος σε συνδυασμό με την έλλειψη βιταμίνης C από τη μη χορήγηση φρέσκων φρούτων και λαχανικών δημιουργούσαν σοβαρά προβλήματα στη στοματική υγεία των μελών του πληρώματος. Στη Φώτο. 4 φαίνεται μια σειρά οδοντιατρικών εργαλείων της εποχής εκείνης.
Στο σημείο αυτά θα πρέπει να τονιστεί ότι από τα υφιστάμενα ιατρικά αρχεία των Βρετανικών πλοίων, φαίνεται ότι η αφαίρεση των διαφόρων θραυσμάτων
από τους τραυματίες ήταν περισσότερο αγωνιώδης και επίπονη. Τα θραύσματα ήταν ξύλινες σκλήθρες που εισέρχονταν βαθιά στο σώμα του τραυματία.
Τότε ο χειρουργός χρησιμοποιώντας τα εργαλεία που φαίνονται στη Φώτο. 5, προσπαθούσε να τα εντοπίσει και να τα αφαιρέσει.
Οι ασθένειες στα πλοία της εποχής εκείνης ήταν πολλές και η θεραπεία τους δύσκολη. Ρευματισμοί, παθήσεις του αναπνευστικού και γαστρεντερολογικά προβλήματα ήταν μερικές που έπρεπε να αντιμετωπίσει ο χειρουργός. Οι ασθένειες αντιμετωπίζονταν κάτω από το φάσμα του αγνώστου και του φόβου τόσο από τους θεράποντες, όσο και από τους αρρώστους. Οι περισσότεροι ιατροί απέδιδαν τις παραπάνω ασθένειες σε δηλητηριώδεις οσμές με το γενικό ορισμό «μίασμα», αν και μερικοί τις ερμήνευαν σε θεία δίκη αποτέλεσμα των αμαρτημάτων! Επίσης μερικοί πίστευαν ότι η ασθένεια συνδεόταν άμεσα με τις φάσεις της σελήνης και τις επικρατούσες καιρικές συνθήκες! Αντίθετα ο πραγματιστής Νέλσον, σε αλληλογραφία με ιατρό, υποστήριζε: «Το πρωταρχικό στοιχείο στο ναυτικό είναι η υγεία και θα συμφωνήσετε μαζί μου, ότι είναι περισσότερο εύκολο για ένα αξιωματικό να διατηρήσει τους άνδρες του υγιείς, παρά ένας ιατρός να τους θεραπεύσει…».
 |
| 5. Ιατρικά εργαλεία για την αφαίρεση θραυσμάτων. ΦΩΤΟ: www.jrsm.rsmjournals.com |
Τα κρυολογήματα που δημιουργούσαν πνευμονίες θεραπεύονταν με αφαιμάξεις, με βεντούζες (συκία) απλές και κοφτές. Στη Φώτο 6Α φαίνονται οι
βεντούζες με το καμινέτο που τις ζέσταινε. Η θεωρία πίσω από την εφαρμογή των βεντουζών βασιζόταν στην Ιπποκράτεια αρχή περί χυμών! Οι αφαιμάξεις
εκτελούντο από το χειρουργό με το μικρό νυστέρι που φαίνεται στη Φώτο. 6Β, κατά την οποία γινόταν μικρή τομή στη φλέβα και άφηναν να ρεύσουν 20-30
ounces (600-900 ml) αίματος.
Οι επιδημίες στα πλοία ήταν δυστυχώς συνηθισμένο φαινόμενο. Ο τρόπος ναυτολόγησης των Βρετανικών πλοίων την εποχή εκείνη ήταν η βιαία σύλληψη ανδρών που είχαν την ατυχία να βρίσκονται στο δρόμο των αγημάτων ναυτολόγησης (press gangs). Η παντελής έλλειψη προσωπικής υγιεινής και καθαριότητας των νέων ναυτών με τα ακάθαρτα ρούχα και ο περιορισμένος χώρος των υποφραγμάτων των πλοίων με τις ενδημούσες ψείρες , ήταν οι πλέον κατάλληλες συνθήκες για την μετάδοση επιδημικού τύφου. Τα κύρια συμπτώματα ήταν υψηλός πυρετός, επίπονος πονοκέφαλος και τρεμούλα. Αν και τα αίτια της παραπάνω επιδημίας θα ανακαλύπτονταν μετά από την παρέλευση μερικών δεκαετιών, ο ιατρός Gilbert Blane, απέδωσε την μετάδοση της ασθένειας, στα μολυσμένα είδη ρουχισμού των νεοεπιβαινόντων. Έτσι αποφασίστηκε οι νέοι ναύτες να γυμνώνονται, να πλένονται και να τους παρέχονται καθαρά ρούχα. Επίσης ο διορατικός αυτός ιατρός πρότεινε το συχνό αερισμό και εξαερισμό των διαμερισμάτων του πλοίου, γιατί σωστά πίστευε ότι ο τύφος και άλλες μεταδοτικές ασθένειες οφείλονται στη κακή και δυσώδη ποιότητα του αέρα.
Άλλες σοβαρές ασθένειες που η εμφάνισή τους ήταν δυστυχώς συχνή ήταν η δυσεντερία, η γαστρεντερίτιδα και οι τροφικές δηλητηριάσεις, που οφείλονταν σε βρώση και πόση αλλοιωμένων φαγητών και νερού. Οι ναύτες στη κυριολεξία έτρεμαν με την ασθένεια του κίτρινου πυρετού. Την ονόμαζαν στην ιδιόλεκτο του ναυτικού «yellow jack», επειδή το καράβι ετίθετο σε καραντίνα υψώνοντας στο ιστό την γνωστή κίτρινη σημαία. Τα συμπτώματα ήταν φοβερά: Η επιδερμίδα και τα μάτια έπαιρναν κίτρινο χρώμα ενδεικτικό της υπατικής δυσλειτουργίας,
Η πρόοδος της ασθένειας ήταν ταχύτατη και μετά από μερικές μέρες έρχονταν ο θάνατος. Η αιτία της νόσου, ανακαλύφθηκε όταν παρατήρησαν τα σμήνη κουνουπιών που τσιμπούσαν τους ναύτες. Οι χειρουργοί των πλοίων προσπαθούσαν να καταπολεμήσουν την ασθένεια δίνοντας bark ένα αφέψημα από το φλοιό του δένδρου Peruvian Cinchona από το οποίο μετά από χρόνια πολλά κατασκευάζεται το γνωστό μας κινίνο! Όσοι ασθενείς ήταν τυχεροί και διέθεταν ισχυρό οργανισμό μετά αποκτούσαν ανοσία. Μια άλλη πρακτική αντιμετώπιση ήταν το πλοίο να αποπλέει από το αγκυροβόλιο του και να
ταξιδεύει στην ανοικτή θάλασσα όπου ο αέρας ήταν πιο καθαρός.
Τα δήγματα των κουνουπιών είχαν σαν αποτέλεσμα την εκδήλωση ελονοσίας. Οι ναύτες που επάνδρωναν τις ομοχειρίες αγγαρείας για συλλογή ξύλων για χρήση σαν καύσιμη ύλη για το μαγειρείο του πλοίου καθώς και ποσίμου νερού από τις ακτές αντιμετώπιζαν σοβαρό κίνδυνο, γιατί εργάζονταν κοντά σε βαλτώδεις περιοχές που ενδημούσαν τα κουνούπια. Ο ιατρός Gilbert Blane επέλυσε μερικώς το σοβαρό αυτό πρόβλημα, χορηγώντας από ένα ποτήρι bark πριν την αναχώρηση και μετά την άφιξη στο πλοίο, επίσης απαγορεύοντας τη διανυκτέρευση στις ακτές, γιατί σε αυτές επικρατούσαν συνθήκες
«κακού αέρα» mal aria!
 |
| 6. Εργαλεία αφαιμάξεων. ΦΩΤΟ: www.jrsm.rsmjournals.com |
Το σκορβούτο ήταν μια βασανιστική ασθένεια που ήταν μάλλον η χειρότερη από όλες που προαναφέρθηκαν, γιατί είχε αργή εξέλιξη. Τα πόδια, τα χέρια και τα ούλα μαύριζαν και πρήζονταν πολλές φορές στο διπλάσιο μέγεθός τους. Η ασθένεια σε συνδυασμό με άλλες και την κακή διατροφή, ήταν δυνατόν να αφανίσουν το πλήρωμα ενός πλοίου!
Τα συμπτώματα ήταν επίσης κατάθλιψη, αδυναμία συγκέντρωσης, ακαμψία στα άκρα, και το χειρότερο «άνοιγμα» παλαιών θεραπευμένων τραυμάτων καθώς και αποκόλληση παλαιών ιαθέντων καταγμάτων. Η επιδερμίδα παρουσίαζε μελανιές και εκζέματα. Ευτυχώς η θεραπεία ήλθε το 1795 από τον Sir Gilbert Blane Commissioner for the Board of the Care of Sick and Wounded Seamen, που διέταξε την καθημερινή χορήγηση χυμού λεμονιού αναμειγμένου με ρούμι, ζάχαρη και νερό.
Οι χειρουργοί των πλοίων ήταν υποχρεωμένοι να φέρουν πάνω τους εργαλεία «τσέπης», Φώτο 6 Β- C, ανεξάρτητα αν είχαν βάρδια ή όχι. Ο κανονισμός αυτός τέθηκε σε ισχύ από το Δούκα St Vincent το 1799 και παρέμεινε σε ισχύ στους Ναυτικούς Κανονισμούς του Βρετανικού Ναυτικού μέχρι και τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα νυστέρια φυλάσσονταν σε ειδική θήκη που ήταν κατασκευασμένη από δέρμα καρχαρία.
Στη Φώτο. 7Α φαίνεται μια συσκευή για αποκατάσταση της αναπνευστικής λειτουργίας ναυαγών, καθώς και συσκευή υποκλυσμών, που εκτός από
περιπτώσεις εντερικής δυσλειτουργίας, χρησιμοποιείτο και για πλύσεις της ουρήθρας σε ασθενείς που έπασχαν από αφροδίσια νοσήματα.
Παρατηρώντας τα χειρουργικά εργαλεία του surgeon’s chest μπορούμε να κατανοήσουμε το τιτάνιο έργο που έπρεπε να φέρει σε πέρας ο χειρουργός του πλοίου, κάτω από λίαν δυσμενείς συνθήκες. Τα χειρουργικά εργαλεία της εποχής εκείνης έχουν αποσυρθεί και αποτελούν μουσειακά αντικείμενα, μερικά όμως υπάρχουν και στην εποχή μας με αλλαγές και βελτιώσεις στο υλικό κατασκευής τους.
 |
| 7. Συσκευές για θεραπεία γαστρεντερολογικών παθήσεων. ΦΩΤΟ: www.jrsm.rsmjournals.com |
Αυτό που παραμένει αναλλοίωτο είναι: ότι οι ιατροί του Πολεμικού Ναυτικού συνεχίζουν την πολύχρονη παράδοση να είναι Κύριοι και να πασχίζουν για την
υγεία των πληρωμάτων των πλοίων μας!
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Ανατρέχοντας στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, που ήταν καταχωρημένη σε ιατρικές ανακοινώσεις, είχα την ευκαιρία και τη χαρά να ανακαλύψω την εξέλιξη της ιατρικής και της χειρουργικής επιστήμης στο περιορισμένο διάστημα της υπό εξέταση χρονικής περιόδου. Τότε θαύμασα την προσφορά των ναυτικών χειρουργών και το έργο τους κάτω από ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες.
Από τύχη, μελετώντας το έργο του William Shakespeare, Περικλής στο τρίτο μέρος και στη παράγραφο 2, εντόπισα το παρακάτω απόσπασμα:
«...Είναι γνωστό πως έχω σπουδάσει ιατρική, τέχνη με πολλά μυστικά, κι έχω διαβάσει συγγράμματα που εκπόνησαν αυθεντίες, μαζί με όση πρακτική εξάσκηση έκανα, κατάφερα να μάθω να χρησιμοποιώ τα ευλογημένα συστατικά φυτών,
μετάλλων κι ορυκτών. Έμαθα να γνωματεύω για τις απορρυθμίσεις που προκαλεί η Φύση και για τους τρόπους θεραπείας τους. Αυτά με κάνουνε να νιώθω ευχαρίστηση πραγματική και να μην τρέχω διψασμένος πίσω από εφήμερες τιμές και διακρίσεις ή να μαζεύω θησαυρούς σε πουγκιά μεταξωτά - ανοησίες που, τελικά, τις παραδίνουμε στον Χάρο!».
http://perialos.blogspot.com/2011/11/blog-post_25.html
http://perialos.blogspot.com/2011/11/blog-post_25.html
ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ: Η παρούσα εργασία αφιερώνεται με ιδιαίτερη αγάπη στους ιατρούς του Πολεμικού Ναυτικού που συνεχίζουν την πολύχρονη παράδοση των παλαιών γενεών, προσφέροντας τις γνώσεις, τις εμπειρίες αλλά περισσότερο το περίσσευμα της ψυχής τους στα μέλη της μεγάλης οικογένειας του Π.Ν.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Goddard, Jonathan Charles, FRCS: The navy surgeon’s chest: surgical
instruments of the Royal Navy during the Napoleonic War, Journal
of the Royal Society of Medicine, 2004.
Adkins Roy&Lesley: Jack Tar, ABACUS
Adkins Roy: Nelson’s Trafalgar, PENGUIN
Adkins Roy& Leslie: The War of all Oceans, PENGUIN
DNV, Det Norske Veritas: M-SCAT Marine Systematic Cause Analysis
Technique, 1995
www.hms.uk Edinburgh University Medical School
Zachary Friedenberg: Medicine Under Sail
