Η ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ 1912-1913

Α΄ΜΕΡΟΣ

Περί Αλός

Του Πλοιάρχου (ΥΙ) Π.Ν.

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΔΙΑΜΑΝΤΗ

και του Αρχικελευστού (Νοσ.)

ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΤΣΑΒΟΥ

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ναυτική Επιθεώρηση»,

τ. 581, σελ. 157, ΙΟΥΝ – ΑΥΓ 2012. Αναδημοσίευση στο

Περί Αλός με την έγκριση της «Ναυτικής Επιθεωρήσεως»

 

Νοσοκόμες και αξιωματικοί στο κατάστρωμα του πλωτού

στρατιωτικού νοσοκομείου Αλβανία.

ΦΩΤΟ: ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

Κατά την ταραχώδη περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, η διάρθρωση της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Ναυτικού περιελάμβανε την «Υπηρεσία του Στόλου», με προϊστάμενο ιατρό και ιατρούς στα πολεμικά πλοία, καθώς και την «Υπηρεσία Ξηράς», η οποία αποτελούνταν από την Ανωτάτη Ναυτική Υγειονομική Επιτροπή (ΑΝΥΕ), τα μόνιμα και πρόσκαιρα Ναυτικά Νοσοκομεία στην ξηρά και τα πλωτά νοσοκομεία στη θάλασσα καθώς και την Κεντρική Υγειονομική και Φαρμακευτική Αποθήκη [1].

Εν όψει των επικείμενων ναυτικών επιχειρήσεων η Υγειονομική Υπηρεσία μερίμνησε για την κατάταξη νέων υγειονομικών αξιωματικών. Οι ανθυπίατροι του Βασιλικού Ναυτικού, όπως ονομάζονταν τότε οι σημαιοφόροι ιατροί, που πλαισίωσαν τις πολεμικές μονάδες και τους υγειονομικούς σχηματισμούς της γραμμής των πρόσω και των μετόπισθεν ήταν οι ιατροί Αντώνιος Κωνσταντέλος, Κωνσταντίνος Ηρειώτης, Ιωάννης Μωραϊτογιάννης, Λεωνίδας Παυλίνης, Δημήτριος Μπότσης, Αντώνιος Βασιλόγαμπρος και Γεώργιος Διορίδης [2].

Θα ήταν παράλειψη των συγγραφέων του παρόντος η απουσία μνείας στους υγειονομικούς αξιωματικούς, που συμμετείχαν στους ναυτικούς αγώνες των νικηφόρων πολέμων του 1912-1913∙ η έστω και απλή ονομαστική αναφορά προς αυτούς, που στελέχωσαν τις υγειονομικές υπηρεσίες εκείνης της εποχής, αποτελεί τον ελάχιστο φόρο τιμής. Η χρονική περίοδος των Βαλκανικών Πολέμων βρήκε την Υγειονομική Υπηρεσία του Ναυτικού στελεχωμένη από ένα ικανό αριθμό, για τα δεδομένα της εποχής, υγειονομικών αξιωματικών: τους αρχιάτρους Λεωνίδα Πολιτάκη, Παναγιώτη Μητσάκη και Ιωάννη Τσαμπρή, τους επιάτρους Πέτρο Αποστολίδη, Ιωάννη Κοσμόπουλο, Πάνο Παπαδόπουλο, Θρασύβουλο Παναγιωτίδη και Αριστείδη Παντελόπουλο, τους ιατρούς Δημήτριο Κυριαζόπουλο, Νικόλαο Σταυρίδη, Γεώργιο Σφ(ο)ίνη, Άγγελο Ευαγγελίδη, Χρήστο Παδελόπουλο, Μιχαήλ Κουντούρη, Κωνσταντίνο Σοϊλέδη, Σπυρίδωνα Μάρμορα και Σπυρίδωνα Λιβαδά, τους υπιάτρους Κυριάκο Φιλαδελφέα, Χρήστο Ζουμή, Άγγελο Ταπίνη, Σωτήριο Λάμψα και Ανδρέα Σκοτάδη, τον ανθυπίατρο Κωνσταντίνο Παπασπύρου καθώς και τους προαναφερόμενους νεοκαταταγέντες ανθυπιάτρους τον Οκτώβριο του 1912, οι οποίοι προσελήφθησαν για τις ανάγκες του επικείμενου πολέμου και σταδιοδρόμησαν στο Ναυτικό, τον επιφαρμακοποιό Ελευθέριο Δρίτσα, το φαρμακοποιό Αλέξιο Φούφα, τους υποφαρμακοποιούς Αντώνιο Βιρβίλη και Σπυρίδωνα Καρατζά και τέλος τους ανθυποφαρμακοποιούς Χαράλαμπο Ηλιόπουλο και Φώτιο Τσαμπρή [3].
Όλοι τους εργάστηκαν με αυταπάρνηση και αυτοθυσία και οι περισσότεροι από αυτούς συμμετείχαν στις ναυτικές επιχειρήσεις του Στόλου∙ με την υψηλού επιπέδου επιστημονική τους κατάρτιση και εμπειρία, πριν τον πόλεμο αλλά και μετά τη λήξη του, συνέβαλαν στην καλή συντήρηση, οργάνωση και εύρυθμη λειτουργία των νοσοκομείων και των λοιπών υγειονομικών υπηρεσιών σε τέτοιο τρόπο ώστε η επικρατούσα τάξη, ευπρέπεια και ιατρική περίθαλψη να θεωρούνται υποδειγματικές [4].
Σύμφωνα με το Μητρώον των Αξιωματικών του κατά θάλασσαν Στρατού κατά το έτος 1912 στο Ναυτικό υπηρετούσαν τριάντα μόνιμοι αξιωματικοί γιατροί και
έξι μόνιμοι αξιωματικοί φαρμακοποιοί, ενώ το όριο ηλικίας για τους μεν αρχιάτρους, επιάτρους και επιφαρμακοποιούς ανέρχονταν στο εξηκοστό έτος, για τους δε ιατρούς, υπιάτρους, ανθυπιάτρους, φαρμακοποιούς, υποφαρμακοποιούς και ανθυποφαρμακοποιούς το πεντηκοστό έκτο [5].
«Οι ευάριθμοι ούτοι, ιατροί εξυπηρέτησαν την υγείαν των ανδρών του Στόλου, επήρκεσαν εις τας ανάγκας των ναυτικών υπηρεσιών, Νοσοκομείων Ναυστάθμου- Πειραιώς- Μούδρου και συνεμερίσθησαν και αυτοί τους κινδύνους του πολέμου. Ήγοντο και αυτοί από το συναίσθημα της επιστημονικής ικανοποιήσεως και την δίνην του πατριωτισμού. Προ του πολέμου, διαρκούντος αυτού και μετά, εκτελούσι τον επιστημονικόν αυτών προορισμόν, αθορύβως μεν αλλά με ικανήν δόσιν ευσυνειδησίας αξίας εκτιμήσεως. Ακαδημαϊκοί πολίται ίστανται επαρκώς επί του επιπέδου του αξιωματικού. Αν ούτοι εξήσκουν το επάγγελμά των εις τας πόλεις θα έπαιζον μεγάλον ρόλον. Διότι όχι μόνον είναι επιστήμονες σοφοί πείραν κλινικήν μεγάλην και αλάνθαστον διαγνωστικήν έχοντες, χειρουργοί ασφαλείς, οφθαλμίατροι και μικροβιολόγοι, συγγραφείς και φιλόλογοι, αλλά και διότι πάντα ταύτα υπάγουσι και εις την υπόδειξιν της πεφωτισμένης συνειδήσεως, αφετηρίαν εχούσης την συναίσθησιν των ανθρωπίνων καθηκόντων και των προς την ανθρώπινην ζωήν υποχρεώσεων. Των τοιούτων καθηκόντων και υποχρεώσεων έχουσι πλήρη επίγνωσιν οι ιατροί του ναυτικού και επ’ αυτών ερειδόμενοι εξυπηρετούσι τελείως το Ναυτικόν.
Η τελειότης της συντηρήσεως των ναυτικών νοσοκομείων και η επικρατούσα εις αυτά τάξις, οργάνωσις και λειτουργία μαρτυρούσι τούτο» [6].

Ο αρχίατρος Παναγιώτης Μητσάκης

(1912), πρόεδρος της ΑΝΥΕ.

ΦΩΤΟ: Ναυτική Επιθεώρηση.

Για τις ανάγκες του πολέμου συστάθηκαν πρόσκαιρο ναυτικό νοσοκομείο στο Νέο Φάληρο, που στεγάστηκε στο ξενοδοχείο «Ακταίον» καθώς και μικρό θεραπευτήριο στον όρμο του Μούδρου στη Λήμνο μετά την αιφνιδιαστική κατάληψή της τον Οκτώβριο του 1912 και την επιλογή του όρμου ως βάση και ορμητήριο του Στόλου∙ και τα δύο αυτά «πρόσκαιρα νοσοκομεία», συνέδραμαν το νοσηλευτικό έργο του Ναυτικού Νοσοκομείου του Ναυστάθμου της Σαλαμίνας [7]. Το τελευταίο με νέο κανονισμό λειτουργίας, που ίσχυσε από το 1910 και διατηρήθηκε και κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, λειτούργησε ως ανεξάρτητη διεύθυνση, στελεχωμένη από ένα αρχίατρο εκτελούντα χρέη διευθυντή, ένα επίατρο με καθήκοντα υποδιευθυντή και διευθυντή του παθολογικού τμήματος, ένα επίατρο διευθυντή του χειρουργικού τμήματος, τρεις υπιάτρους, δύο υποφαρμακοποιούς, ένα ανθυποφαρμακοποιό και ένα λογιστή [8]. Το παλιό Ναυτικό Νοσοκομείο του Πειραιά, που ιδρύθηκε το 1869 και είχε στεγαστεί αρχικά σε κτίριο του Τελωνείου μέχρι την οριστική μεταφορά του το 1890 στο νεοϊδρυθέν νοσοκομείο του Πολεμικού Ναυστάθμου της Σαλαμίνας το 1887, δεν υπήρχε πλέον και το μεταγενέστερο με την ίδια επωνυμία, καίτοι δεν ανήκε ακόμη οργανικά στις τάξεις του Ναυτικού [9], που λειτούργησε από το 1895 και μετά στην οδό Μουτσοπούλου στο λιμάνι της Ζέας, νοσήλευσε κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων ασθενείς και τραυματίες, που διακομίζονταν με τα πλωτά νοσοκομεία από τα μέτωπα του πολέμου στο λιμάνι του Πειραιά [10]. Τα τριάντα κρεβάτια νοσηλείας, τα οποία διέθετε αρχικά το θεραπευτήριο του Πόρου, αυξήθηκαν σε εβδομήντα πέντε τον αριθμό για την κάλυψη των αναγκών του πολέμου κατά τη χρονική περίοδο 1912-1913, τα οποία διατηρήθηκαν και κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1914-1918) και της Μικρασιατικής Εκστρατείας (1919-1922) [11].
Η παρακάτω λιτή και συνάμα γλαφυρή περιγραφή του γιατρού του Ναυτικού λογοτέχνη, ποιητή, χρονογράφου και μετέπειτα ακαδημαϊκού Πέτρου Αποστολίδη (1866-1937), περισσότερο γνωστού με το ψευδώνυμο «Παύλος Νιρβάνας», ο οποίος διηύθυνε το πρόσκαιρο ναυτικό νοσοκομείο του Φαλήρου κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, είναι αρκετή για να σχηματίσει κανείς, έστω και αδρά, κάποια εικόνα για την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής και τον τρόπο διακομιδής των τραυματιών από τα πλωτά νοσοκομεία στην ξηρά∙
«Στα 1912 είχα τη διεύθυνση του έκτακτου Ναυτικού Νοσοκομείου που είχε εγκατασταθεί στο μεγάλο ξενοδοχείο του σταθμού του Νέου Φαλήρου. Από τη
δοξασμένη αλλά σύντομη δράση του Ελληνικού Στόλου, δεν είχαμε φυσικά, παρά λιγοστούς τραυματίας.
Και επειδή το νοσοκομείο είχε περισσές κλίνες, λάβαμε τη διαταγή να δεχώμεθα και άνδρες του Στρατού Ξηράς. Κάθε φορά λοιπόν που τα πλωτά νοσοκομεία
αποβίβαζαν στην προβλήτα της Τρούμπας νέους τραυματίες, το νοσοκομείο μας είχε το μερίδιό του. Μια μέρα θυμούμαι είχαμε ειδοποιηθεί να παραλάβουμε από
την “Ιωνία” έναν αριθμό τραυματιών. Ένας Ανθυπίατρος, με δύο νοσοκόμους είχε κατεβή στον Πειραιά να τους παραλάβει. Και κατά τις οχτώ το βράδυ, το τραυματιοφόρο αυτοκίνητο μας αποβίβασε στην πόρτα του νοσκομείου καμμιά δεκαριά φαντάρους και τσολιάδες, με διαφόρων ειδών τραύματα. “Έχεις σοβαρούς τραυματίες;” ερώτησα τον ανθυπίατρο, που τους είχε παραλάβη και ήρθε να μου αναφέρη τη διακόμησή τους. “Οι τραυματίαι”, μου ανέφερε, “έχουν επιδεθή μέσα στο καράβι και δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω λεπτομερώς τα τραύματά τους. Ένας φαντάρος, όμως απ’ αυτούς, φαίνεται να υποφέρη πολύ. Βογγούσε τρομακτικά, σε όλο μας το ταξείδι απ’ τον Πειραιά. Στο παραμικρότερο τίναγμα του αυτοκινήτου, ούρλιαζε κυριολεκτικώς. Γι’ αυτό μάλιστα αργήσαμε. Είχα παραγγείλη στο σωφέρ να πηγαίνη όσο μπορεί σιγώτερα”» [12].

Από την ανωτέρω περιγραφή εξάγονται τα εξής ενδιαφέροντα συμπεράσματα: Το νοσοκομειακό πλοίο «Ιωνία» μετέφερε τραυματίες, κυρίως, του στρατού ξηράς, τους οποίους αποβίβαζε στην προβλήτα της Τρούμπας του Πειραιά, ενώ το πρόσκαιρο Ναυτικό Νοσοκομείο του Φαλήρου νοσήλευε εκτός των άλλων και στρατιώτες, οι οποίοι μεταφέρονταν εκεί με νοσοκομειακά οχήματα συνοδεία ιατρονοσηλευτικού προσωπικού [13].

Η παρουσία γιατρού στα πολεμικά πλοία θεωρούνταν πολυτέλεια την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων. Όπως προκύπτει από τη σύνθεση του Στόλου, τα περισσότερα πλοία (αντιτορπιλλικά, ανιχνευτικά, τορπιλλοβόλα και η μοίρα των ευδρόμων) στερούνταν γιατρού [14]. Παρ’ όλα αυτά η παρουσία του γιατρού, στα πολεμικά πλοία όπου επέβαινε, συνέβαλε καθοριστικά στη μείωση των απωλειών υγείας και στη διατήρηση του ηθικού των πολεμιστών.

Ο Ελληνικός Στόλος στη Θεσσαλονίκη. Στο βάθος διακρίνεται

το πλωτό νοσοκομείο Ιωνία. ΦΩΤΟ: Ναυτική Επιθεώρηση.

 

Χαρακτηριστικά αποσπάσματα, ιδιαίτερου λογοτεχνικού ύφους, από το συναρπαστικό «ιστόρημα» «Η ναυμαχία της Έλλης» του δημοσιογράφου, λογοτέχνη και πρωτοπόρου ερευνητή της ελληνικής παραδοσιακής κληρονομιάς Κωνσταντίνου Φαλτάιτς (1891-1944), που παρατίθενται, παρέχουν αφενός μεν στον αναγνώστη την εικόνα του θεραπευτηρίου ενός πολεμικού πλοίου της εποχής αφετέρου δε αποτυπώνουν τη συγκινησιακή φόρτιση όχι μόνο του γιατρού και όσων συμμετείχαν στον ανθρώπινο πόνο, αλλά επιπλέον και τον τρόπο, με τον οποίο αντιλαμβανόταν το χρέος του προς την πατρίδα ο Έλληνας ναύτης:

«Μέσα στο Νοσοκομείο η κατάσταση πιο πολυτάραχη ακόμη. Το νοσοκομείο του “Αβέρωφ” τοποθετημένο στη δεξιά πλευρά του πρωραίου διαμερίσματος, ήταν στο αθωράκιστο μέρος, κι οι νοσοκόμοι εξαιρετικά γυμνασμένοι στη δουλειά τους, ενεργούσανε με κίνηση πυρετού, αδιάφοροι για την κίνηση των άλλων. Έτσι φέρανε στο θωρακισμένο υπόφραγμα τα δώδεκα κρεββάτια του Νοσοκομείου και τα στρώσανε με αμεταχείριστα καινούργια σεντόνια, και ολόασπρες χνουδωτές κουβέρτες. Τον ίδιο δρόμο για το υπόφραγμα πήρανε τα φάρμακα σε κιβώτια και μπουκάλια. Γάζες αποστειρωμένες, σουμπλιμέ, φανικόν οξύ, βορικόν οξύ, αλουμίνιο, χλωροφόρμιο, γάζες σαλόλ, γάζες ιοδοφόρμιο. Ακόμη μετακομίστηκε ένας μικρός απολυμαντικός κλίβανος, συρμάτινες πλεχτές θήκες χεριών και ποδιών και στο τέλος κρασί του Κολά και κονιάκ. Στη μέση του νοσοκομείου, φωτισμένου με μεγάλους ηλεκτρικούς γλόμπους, στήθηκε ανοιχτό το μεγάλο χειρουργικό τραπέζι, κάτασπρο, παγερό, που έφερνε το ρίγος και τη φρικίαση. Δω και κει σε τραπέζια τοποθετήσανε τα άλλα χειρουργικά εργαλεία: Πριόνια, νυστέρια, κουτάλες, λαβίδες. Η όψη του νοσοκομείου προξενούσε τον τρόμο κι’έφερνεν ίδροτα στο σώμα του θεατή. Ο θάνατος στεκότανε και μαντευότονε παντού. Οι ναύτες του “Αβέρωφ” αν και συνηθισμένοι από τα γυμνάσια ήτανε πολύ δύσκολο να περάσουνε από εκεί. Το βλέπανε σα νεκροταφείο με ανοιγμένους τους τάφους, κι έτοιμο να δεχτεί τους πεθαμένους. Χωρίς να υπάρχει λιβάνι, φαινότανε σα νάβγαινε από παντού η μυρουδιά από νεκρολίβανο κι από αγιοκέρια. Σε λίγα καθαρά κρεββάτια, δύο τρεις ναύτες άρρωστοι βρισκότανε ξαπλωμένοι λυπημένοι κι ανήσυχοι γιατί δεν λαβαίνανε μέρος στη φωτιά. Περιμένανε έτσι με παλμό τους νέους τους συντρόφους τραυματίες, και με κάποια κακία μαζί. Στο Νοσοκομείο σε λίγο έφτασε κι ο εφημέριος του καραβιού αρχιμανδρίτης Δάφνος. Σήκωσε το δεξί του χέρι σα να ευλογήσει κι είπε: “Εμπρός παιδιά να φέρουμε τη νίκη”. “Την ευλογία σας, δέσποτα”, απαντήσανε μερικοί... Και το φως δυνατό και ωχρό φώτιζε τη λυπηρή σκηνοθεσία του νοσοκομείου, σα νάθελε να δείξει το κακό που θα γινότανε κει [15]*…» [16] Και:

«Σε μια στιγμή μία οβίδα στην πρωραία πυριτιδαποθήκη, ξέφυγε από τη ψαλίδα της κι έπεσε στο πόδι του ναύτη Ιριώτη. Του λιάνισε την αρβύλλα και τα δάχτυλα. Ο ναύτης έγυρε κάτω για να μη πέσει κι έβαλε μια δυνατή φωνή. Οι άλλοι συνάξανε τα βλέμματά τους τριγύρω του. “Ποιος θα πάει, παιδιά, τον Ιριώτη στο Νοσοκομείο;”.

Κανένας δεν απάντησε, κι όλοι κυττάζανε τον πληγωμένο συνάδερφό τους με οίκτο και κάποιο φόβο... Ο πληγωμένος φώναζε διαρκώς, ενώ από το άνοιγμα της λυωμένης αρβύλλας του φαινότανε κομμάτια κόκκινα σάρκες ανακατεμμένα με το πετσί του παπουτσιού, και το αίμα έτρεχε με δύναμη από εκεί. Ο υποκελευστής Πιτσιρέλος, άνδρας για δυό, πήρε στις πλάτες του τον τραυματία. Ανέβηκε με το ζωντανό του φόρτωμα το απάνω διανομείο, κι από κει τράβηξε όλο το διάδρομο ως την πρύμη... Έξαφνα τα βογκητά του πληγωμένου πάψανε. Τη ράχη του υποκελευστή την πέρασε κρύος ίδρώτας. “Έ λοιπόν! Σηκώνεις τώρα ένα πεθαμένο!...”. Ο πληγωμένος απάντησε με κάποιο γογκιτό, κι ο υποκελευστής πήρε ζωή και θάρρος από κείνο το γογκιτό. Έσιαξε τον τραυματία στις πλάτες του και τράβηξε με καρδιά το δρόμο του. Πέρασε έτσι γύρω όλο σχεδόν το κοίτος του θωρηκτού. Η πόρτα του βάθρου του αριστερού πρωραίου πύργου βρέθηκε ανοιχτή. Μπήκε μέσα με τη χαρά ενός λυτρωμού, και φώναξε: “Νοσοκόμος! Νοσοκόμος!... Ένας τραυματίας”. Βήματα ακουστήκανε στη σκάλα κι ο νοσοκόμος του πύργου Φραγκούλης φάνηκε και βοήθησε τον υποκελευστή στο οδήγημα του πληγωμένου. Περάσαν έτσι από διάδρομο σε διάδρομο και ανεβήκανε στο νοσοκομείο. Ο Ιριώτης πονούσε και γόγκιζε διαρκώς. Τον ξαπλώσανε στο χειρουργικό τραπέζι και ο γιατρός του θωρηκτού Παντελόπουλος του επιθεώρησε το τραύμα.
Το μεγάλο δάκτυλο του αριστερού ποδιού ήτανε λιανισμένο. Ο ναύτης φώναζε: “Ώωω! Ώω! Πονώ γιατρέ”. “Σώπαινε παιδί μου”, τούπε ο γιατρός,
“Θα περάσει. Μόνο ένα κομμάτι από το δάχτυλο θα σου κόψομε... Είσαι ο πρώτος τραυματίας και πρέπει να υπερηφανεύεσαι για την τύχη σου”. Τα μάτια του πληγωμένου λάμψανε από κάποια ξαφνική κι ευγενική φλόγα, και φώναξε: “Δεν πειράζει γιατρέ. Για την πατρίδα όλα χαλάλι...”» [17].
http://perialos.blogspot.gr/2013/03/1912-1913.html

 

Για το Β΄και τελευταίο ΜΕΡΟΣ πιέσατε ΕΔΩ

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Διαμαντή Α., Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913 στο Επιτομή Ιστορίας της Στρατιωτικής Ιατρικής και Νοσηλευτικής στην Ελλάδα, σσ. 142, 144, 146, Β΄ έκδοση (επαυξημένη και βελτιωμένη), Σχολή Αξιωματικών Νοσηλευτικής, Αθήνα, 2011.

[2] Σταυριανόπουλου Θ., Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913) – A΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (1917). Δράσις της Υγειονομικής Υπηρεσίας στο Η Υγειονομική Υπηρεσία του Π. Ναυτικού κατά τους Απελευθερωτικούς Αγώνας του Έθνους (1821-1965), Κεφάλαιο 3ον, σελ. 181, Αθήνα, 1978.
[3] Αθανάσαινα Γ., Η Υγειονομική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους στο Η Ιατρική στη Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, Δ΄ Τόμος, «Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913», (επιμέλεια έκδοσης Γ. Σκαμπαρδώνης), σσ. 46- 47, έκδοση Εταιρείας Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας, Αθήνα, 2003.
[4] Σταυριανόπουλου Θ. ό.π.. σελ. 183.
[5] Χατζής Κ., Στοιχεία από τη δράση της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Πολεμικού Ναυτικού κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913, Πνευματική (Ναυτική) Καλλιέργεια, Ιστορική Υπηρεσία Ναυτικού1989; 13(3): 8- 15.
[6] Μολίν Λ., Ναυτικόν Λεύκωμα. Οι κατά Θάλασσαν Νικηταί του Βαλκανικού Πολέμου, σσ. 222- 223, Αθήναι, χ.χ.
[7] Χατζή Κ., Η Υγειονομική Υπηρεσία κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, περιοδικό Ναυτική Επιθεώρηση, 1973, τεύχος 364 σσ. 379- 387.
[8] Διαμαντή Α. και Πετρογιάννη Ν., Ναυτικό Νοσοκομείο Σαλαμίνας. Αφιέρωμα για τα 125 χρόνια από την ίδρυσή του, περιοδικό Ναυτική Επιθεώρηση, 2003, τεύχος 541, σσ. 203- 214.
[9] Για ιστορικούς λόγους πρέπει να σημειωθεί, ότι η ίδρυση του Ναυτικού Νοσοκομείου του Πειραιά το έτος 1869 δεν θα πρέπει να συγχέεται με το σημερινό νοσοκομείο, το οποίο βρίσκεται στην οδό Μουτσοπούλου στο λιμάνι της Ζέας και φέρει τον ίδιο τίτλο, δηλαδή «Ναυτικόν Νοσοκομείον Πειραιώς». Αυτό προήλθε από απαλλοτρίωση του ήδη από το 1895 λειτουργούντος «Ρωσικού Ναυτικού Νοσοκομείου Πειραιώς», το οποίο είχε στεγαστεί στην έπαυλη Δ. Μελετόπουλου και είχε αγοραστεί από τη βασίλισσα Όλγα μετά από αναγκαστικό πλειστηριασμό, για την εξυπηρέτηση των αναγκών των πληρωμάτων του Ρωσικού Στόλου, όταν αυτός ναυλοχούσε στο λιμάνι του Πειραιά καθώς και τη νοσηλεία στελεχών του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, ιδιωτών της ρωσικής παροικίας και κατοίκων της περιοχής.
Με το από 4/18 Δεκεμβρίου 1925 νομοθετικό διάταγμα, που υπογράφηκε από τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη (1855-1935), έγινε η αναγκαστική απαλλοτρίωση του κτιρίου του «Ρωσικού Νοσοκομείου» μαζί με όλα τα αστικά ή αγροτικά προσαυξήματα, παρακολουθήματα και παραρτήματα, κινητά και ακίνητα, συμπεριλαμβανομένου και του ιερού ναού, περιερχομένων αναδρομικά από την 24η Μαΐου 1924 στο ελληνικό Δημόσιο. Η απαλλοτρίωση αυτή στη συνέχεια επικυρώθηκε με το νόμο 3955/18/20 Φεβρουαρίου 1929 «περί αναγκαστικής απαλλοτριώσεως του εν Πειραιεί κτιρίου υπό τίτλον Ρωσικόν Νοσοκομείον και χρησιμοποίησις αυτού ως Νοσοκομείον του Πολεμικού Ναυτικού» [(Α. Διαμαντής ό.π., Κεφάλαια «Απελευθέρωση-Οθωνική Περίοδος μέχρι το 1897» και «Περίοδος Μεσοπολέμου», σσ. 107, 176). Περισσότερες λεπτομέρειες βλέπε στη θαυμάσια μονογραφία του Ν. Τσαπράζης Το Ναυτικό Νοσοκομείο Πειραιώς, Συλλογή Ναυτικών Ιστορικών Εκδόσεων, Ιστορική Υπηρεσία Ναυτικού, τεύχος Μαρτίου-Απριλίου, Αθήνα, 1991].
[10] Διαμαντή Α. και Δώδου Ι., Ναυτικό Νοσοκομείο Πειραιώς στο 3000 Χρόνια Ελληνική Ναυτική Ιατρική. Από το μυθικό Αμφιάραο στο Ναυτικό Νοσοκομείο Αθηνών, σελ. 115, έκδoση Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, Αθήνα, 2000.
[11] Διαμαντής Α. Ναυτικό Νοσοκομείο Πόρου, Ιατρική Επιθεώρηση Ενόπλων Δυνάμεων, 2007, τεύχος 40, σσ. 15- 28.
[12] Νιρβάνα Π., Δόξα, περιοδικό Ναυτική Ελλάς, 1929, τεύχος 14, σελ. 277.
[13] Χατζή Κ., ό.π., Πνευματική (Ναυτική) Καλλιέργεια, Ιστορική Υπηρεσία Ναυτικού, 1989.
[14] Φωκά Δ., Πίναξ των Αξιωματικών του Στόλου του Αιγαίου στο Ο Στόλος του Αιγαίου 1912- 1913. Έργα και Ημέρα, σσ. 291- 294, Αθήναι, 1940 (ανατύπωση Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, χ.χ.).
[15] Ο συγγραφέας παραπέμπει στη μετέπειτα καταστροφή του θεραπευτηρίου από έκρηξη εχθρικών βλημάτων, το ένα εκ των οποίων διαπέρασε το διαμέρισμα όπου βρίσκονταν τα 15 κρεβάτια νοσηλείας –ευτυχώς εκείνη τη στιγμή δεν νοσηλεύονταν ασθενείς, γιατί θα είχαν όλοι σκοτωθεί– και αφού εξερράγη, μετέτρεψε τα πάντα σε άμορφο όγκο σιδηρικών, ενώ συγχρόνως μετέδωσε πυρκαγιά στα εύφλεκτα υλικά (οινόπνευμα, βενζίνη, υγειονομικό υλικό και ιματισμό) καθώς και σ’ αυτά της παρακείμενης αποθήκης (Σταυριανόπουλου Θ., ό.π., σελ. 188). Περισσότερες λεπτομέρειες βλέπε στη μονογραφία Αλεξανδρή Κ., Ο κατά θάλασσαν Πόλεμος 1912-13 όπως τον Έζησα ως Δόκιμος, έκδοσις Γενικού Επιτελείου Ναυτικού επί τη 50ετηρίδι των Βαλκανικών Πολέμων, ανατύπωση Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, Αθήνα, 2010.

[16] Φαλτάιτς Κ., Η ναυμαχία της Έλλης, Τύποις Δ. Δελή, Έκδοση Β΄, σελ. 11, Αθήναι, 1920, (ανατύπωση Ιστορική Υπηρεσία Ναυτικού, Συλλογή Ναυτικών Ιστορικών Εκδόσεων, τεύχος Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου, Αθήνα, 1991).

[17] Φαλτάϊτς Κ., ό.π., σσ. 24- 25.